Vikinqlər təxminən 500 illik işğaldan sonra nə üçün Qrenlandiyanı tərk etdilər?

 

Vikinqlər təxminən 985-ci ildən 1450-ci ilə qədər Qrenlandiyanı zəbt etmiş, əkinçiliklə məşğul olmuş, qəsəbələr salmış, sonra birdən hər şeyi tərk edərək müəmmalı şəkildə yoxa çıxmışlar. Onların niyə yoxa çıxması uzun müddətdir sirr olaraq qalır, lakin Harvard Universitetinin Yer və Planet Elmləri Departamentinin apardığı iş cavabı tapmış ola bilər. Harvard Universitetinin doktorantı Marisa C. Borrenqqin deyir: “Vikinqlərin Qrenlandiyadakı məskənlərindən çıxması üçün nə baş verdiyinə dair bir çox nəzəriyyələr vardır. Bu yaxınlarda vikinqlərin sadəcə olaraq sərt mühitə uyğunlaşa bilmədikləri fikrindən tutmuş, sosial iğtişaşlar, iqtisadi qarışıqlıqlar, siyasi məsələlər və əhəmiyyətli ekoloji problemlərdən tutmuş çoxlu problemlərlə üzləşmələri ilə bağlı arqumentlərdən söhbət gedir” deyə - Marisa C. Borrenqqin bildirir. “Dəyişən mənzərə vikinqlərin həyat tərzinə meydan oxuyan əlavə bir amil ola bilərdi”. Bu, çox güman ki, “yaşayış məntəqələrini tərk etməzdən əvvəl dönüş nöqtəsinə” gətirib çıxartmışdır. Vikinq köçkünlərinin gedişi Şimali Atlantikaya xüsusi təsir göstərən Kiçik Buz Dövrü kimi tanınan dövrün başlanğıcına təsadüf edir. Soyuq və dondurucu temperaturun dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb olacağı görünsə də, Qrenlandiyada bir sıra amillər əks təsirə səbəb olmuşdur. Çünki Şimali Atlantikanın suları “yeni buz həcmlərinin əmələ gəlməsinə kömək etmiş və intuisiya dəniz səviyyəsinin aşağı düşəcəyini göstərmişdir” deyə Borreggin qeyd edir. Bununla belə, əvvəllər dərc olunmuş geomorfoloji və paleoklimatik məlumatlara, eləcə də tədqiqatçıların buz artımının modelləşdirilməsinə daha yaxından baxmaq, Qrenlandiyada bunun əksinin baş verdiyini deməyə əsas verir. “Qrupumuzda öyrəndiyimiz şey buzlaqların izostatik yenidən qurulmasıdır, bu proses qravitasiya sahəsində, fırlanma oxunda və buz böyüdükcə və ya əridikcə Yer qabığının deformasiyasında dəyişikliklərlə nəticələnir” deyir Borrenqqin. “Biz dəniz səviyyəsinin qeyri-bərabər dəyişməsinin təhlilini və daha dəqiq dəniz səviyyəsinin fizikasını uzun müddətdir davam edən “Vikinqlər şərq qəsəbələrini niyə tərk etdilər?” sualına tətbiq edə bildik. Tədqiqatçıların tapdıqları heyrətamiz idi: dəniz səviyyəsinin ümumi artımı ilə yanaşı, Qrenlandiyanın quru hissəsi azalmışdır. Bu amillər vikinq koloniyalarının daşqınlara daha çox meylli etmişdir. 1000-ci ildən 1450-ci ilə qədər vikinqlər dövrünə diqqət yetirən elm adamları “Vikinqlər şərq qəsəbələrinə gəldikdən sonra da dəniz səviyyəsinin qalxması fonunda bir tendensiya olduğunu aşkar etmişlər. Bir neçə min il idi ki, dəniz səviyyəsi yüksəlirdi”. Ancaq yerli təsir də aşkar edilmişdir: “Yer qabığının çökməsi və ya yerin batması, suyun böyüyən buz təbəqəsinə cazibə qüvvəsi ilə cəlb edilməsi də baş vermişdir. Yalnız quru deyil, dəniz səviyyəsi də yüksəlmişdir. Bu ikiqat bir bədbəxtçilikdir” - deyə Borrenqqin bildirir. Alimlər müəyyən ediblər ki, Qrenlandiyanın vikinqlər yaşadığı dövrdə dəniz səviyyəsi 3,3 metr qalxmışdır. Bu, XX əsrdə dəniz səviyyəsinin qalxma sürətindən iki-altı dəfə çoxdur. Beləliklə, olduqca gərgin vəziyyət yaranmışdı. Dəniz səviyyəsinin qalxmasının təsirini vikinqlərin dəyişən yeməklərində də görmək olar: onlar öz kənd təsərrüfatı məhsullarından dəniz məhsullarına keçmiş, bəlkə də tarlaları su altında qaldığı üçün duzlaşma baş vermişdir. Borrenqqin yazır ki, bu keçid vikinqlərin “yüksələn dəniz səviyyəsinə uyğunlaşmağa çalışdıqlarını” göstərir. Cari iqlim dəyişikliyinin azaldılması səylərini başa düşərkən dəniz səviyyəsinin yüksəlməsinin uzunmüddətli təsirləri tanış səslənsə də, Borrenqqin əhəmiyyətli bir fərqi də qeyd edir: “Vikinqlərin başqa seçimi yox idi. Onlar Kiçik Buz Dövrünü dayandıra bilməzdilər".

Bizlər də iqlim dəyişikliyinin təsirlərini azaltmaq üçün əlimizdən gələni edə bilərik.

Tədqiqat “Proceedings of the National Academy of Sciences” jurnalında dərc edilib.

Mənbə: bit.ly/3u0pky9

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).