1690-cı ildə Şamaxıdan İsfahana gedən bir yezuit missionerinin yazdıqlarından:

P.S. Cavid Ağa tərəfindən təqdim edilən yazını oxudum. Yazını olduğu kimi yerləşdirirəm. Sadəcə bir məsələyə öz şəxsi fikrimi bildirmək istərdim: XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycan tacirləri Avropa ölkələrinə getməyə maraq göstərmirdilər. Bunun bir-çox səbəbləri olmuşdur. ... Azərbaycan tacirlərindən ən çox fayda götürənlər isə bütün biclikləri bilən erməni tacirləri idi. Məsələ ondadır ki, erməni tacirləri Azərbaycan tacirləri ilə “dostluq” edərək, onun malnı aparıb satmağı öhdələrinə götürürdülər. Evindən kənara, yad  xristian ölkəyə getmək istəməyən Azərbaycan taciri də bununla razılaşırdı. Beləliklə, erməni tacir Azərbaycan tacirinin malını Avropaya aparır, orada yaxşı qiymətə satır və qayıdandan sonra Azərbaycan tacirinə çox az miqdarda pul verirdi. Yəni bir növ gəliri tam olaraq açıqlamırdı. Şübhəsiz ki, Azərbaycan taciri bununla razılaşırdı və hətta məmnun da qalırdı. Çünki, evinin içində oturub pul qazanırdı. Avropaya gedən erməni tacir isə yığdığı bu pulla özünə Avropada ev alır, evlənir və ailə sahibi, var - dövlət sahibi olurdu. Bax belə, sonra da deyirik ki, erməni diasporu Avropa və Amerikada güclüdür. .....

-------------------------------------------------------------------------------------

Cavid Ağanın təqdim etdiyi yazı:

Şirvan kimi də tanınan Sirvan qədim Albaniyadır ki, biz onu ətraflı təsvir edəcəyik. Plini, Ptolemey, Oleari kimi müəlliflər bu barədə yazmışlar. Strabon onun Xəzər və Qara dənizə yaxınlığını, müxtəlif bölgələrlə sərhədlərini təsvir edir.

Şirvan şimaldan Qafqaz dağları və onların keçidləri, şərqdən isə Xəzər dənizi ilə həmsərhəddir. Cənubdan Araz çayı ilə birləşən Kür çayı ilə həmsərhəddir. Şirvanın paytaxtı qədim şəhər olan Şamaxıdır. Bölgə münbit torpaqları və otlaqları, buğda və ipək istehsalı ilə tanınır. Dəfələrlə müharibələr və işğallar nəticəsində dağıdılmış Şamaxı əlamətdar şəhərdir.

Bölgə həm də müxtəlif xanlıqlarla tarixi əlaqələri və yerləşdiyi yerə görə strateji əhəmiyyəti ilə tanınır. Bu bölgəyə ilk missioner kimi gələn Pothier ata, 22 sentyabr 1657-ci ildə şəhid oldu. Digər missionerlər də ərazinin dini və mədəni mənzərəsinə öz töhfələrini verərək onu izlədilər.

Cəmiyyətimizin (yəni Yezuitlərin - C.A.) Şirvandan tez-tez keçən missiyası mənə onu təsvir etmək imkanı verir. Sərhədləri şimalda Qafqaz dağlarına, şərqdə Xəzər dənizinə, cənubda isə Araz çayı ilə birləşən Kür çayına qədər uzanır. Şirvan qərbdə Gürcüstanla həmsərhəddir.

Qafqaz dağları yerli dildə “Kuhi-Şah” adlanır ki, bu da “Dağ şahı” və ya “Dağların şahı” deməkdir. Şirvan bölgəsi şimaldan cənuba təxminən üç mil və şərqdən qərbə bir o qədər genişdir. Bütün bölgədə yalnız üç görkəmli şəhər var: Şamaxı, Dərbənd və Bakı, onların hamısı erməni tacirlərinə görə ziyarətə dəyər.

Maraqlıdır ki, Albaniya və ya Şirvan Strabon, Plini və Ptolemey tərəfindən təsvir edildiyi kimi, yüz illər boyu öz qədim sərhədlərini qoruyub saxlamışdır, baxmayaraq ki, bu müəlliflər başqa təsvirlərdə tez-tez səhvlərə yol verirdilər. Araz çayı, Plininin düzgün qeyd etdiyi kimi, Kürə tökülür və adını itirir. Bu çayların qovuşduğu yerin yaxınlığında Şah Abbas tərəfindən tikilmiş böyük bir körpü var.

[...]

Şamaxıdan yuxarıda Pirsaat adlı başqa bir çay var ki, o da genişdir və üç qola ayrılır. Onun suyu ərimiş qardan gəlir və müəyyən vaxtlarda üç budaq birləşərək sürətlə axır.

[...]

Strabon Asiyada albanların köçərilər kimi şəhərsiz və kəndsiz çadırlar altında yaşadıqlarını, maldarlıqla məşğul olduqlarını, beləliklə də bir yerdən başqa yerə köçdüklərini söylədikdə, deyəsən, həqiqətə daha da yaxınlaşmışdı.

Bu gün Şirvan İran imperiyasının tərkibinə daxil edilmiş bir bölgədir. Paytaxt xan və ya İran valisinin oturduğu Şamaxıdır. Dərbənd və Bakı isə öz ərazilərini İran şahından alan öz yerli hökmdarlarının və ya sultanlarının tabeliyində olan iki kiçik ayrı ərazidir. Dərbənd Albaniyanın şimal qapısıdır və Qafqaz dağlarından Ptolemeyin Alban qapısı adlandırdığı dənizə qədər uzanan təxminən bir saat genişlikdə bir yer tutur. Strabon yazır ki, bütün bu ərazi ondan kənarda yaşayan vəhşi xalqların işğalının qarşısını almaq üçün divarla əhatə olunub. Sakinlərin fikrincə, Xəzər dənizindən Qara dənizə qədər uzanan bu divarın izləri indi də orda-burda görünür. Qeyri-müəyyən bir iddia var ki, Dərbəndi bir vaxtlar Makedoniyalı İsgəndər tikdirib və adını İsgəndəriyyə adlandırıb.

Ən azı, bu döyüşkən padşahın Albaniyanı heç vaxt görmədiyi dəqiqdir, çünki bu torpaqlar mərhum Darius Kodomannusun vali kimi qoyub getdiyi satrap Atropata məxsus idi və ona görə də onu öz adı ilə Midiya Atropatena adlandırmışdır.

[...]

Bundan əlavə, Kürün mənsəbindən on beş saat yuxarıda, Xəzər dənizinin sahilində, dənizin bu hissəsinə “Bakı dənizi” adını vermiş bir yer yerləşir.

Ətrafdakı torpaq çoxlu zəfəran bitən yüngül torpaqlara malikdir. Lakin Bakının sərvəti ilk növbədə dərin çuxurlardan qarışıq su ilə birlikdə inanılmaz miqdarda çıxarılan bir növ daş neftdən ibarətdir. Deyilənə görə, İran bu daş yağdan öz payı kimi 12.000 tümən və ya 600.000 abbası alır ki, bu da hər il 300.000 Reyn quldeninə bərabərdir. 1 abbası təxminən 30 kreytser, 1 tümən isə 25 qulden dəyərindədir.

Daş yağı su ilə birlikdə götürülür və sonra ondan ayrılır. Müəyyən kanallar vasitəsilə süzülür. Yağ təkcə bir növ deyil; ağ və qara var. Ağ yüksək qiymətləndirilir və xarici ölkələrə ixrac edilir, qara isə təmizlənmədən yerlilər istifadə olunur. Böyük lampalarda işıq üçün baş barmaq qalınlığında fitillə yandırılır.

Şirvanda Strabonun Albaniya torpağına aid etdiyi bütün xüsusiyyətlər var. Hava təmiz, mülayim və sağlamdır. Ətrafdakı dağlar qarla örtülüdür. Dəniz küləyi havanı sərinləşdirir. Havanı təzələyən və təmizləyən əbədi küləklər səbəbindən bütün bölgə qeyri-bərabərdir. Qışda şaxtalı havadan daha çox nəm olur. Dağlardan kənarda yağan qar yerdə çox qalmır.

Gözəl, quru və isti havanın bir-birini elə əvəz edir ki, təkcə bir il böyük bolluq gətirsə belə, qıtlıq yaranmaz. Lakin çox vaxt əkilənlər tam biçilmir.

[...]

Sahə işlərinin çoxunu türkmən adlanan tatara bənzəyən xalq həyata keçirir. Onlar türklərlə eyni inancı bölüşürlər, lakin ümumiyyətlə yaxşı və çalışqan insanlardır. Çadırların altında, yayda dağlarda, qışda düzənliklərdə yaşayırlar.

[...]

Burada atlara iki cür davranılır: Tatar üslubunda və İran üslubunda. Tatarlar qonşu rayonlardan Şirvana ticarət üçün gələndə atlarını tarlalarda sərbəst gəzdirirdilər. Beləliklə, atlar qoyun sürüsü kimi bir yerdə qalır və heç biri digərlərindən ayrılmır.

İranlılar isə atlarına xüsusi diqqətlə yanaşırlar. Onları həm yayda, həm də qışda parça və ya böyük kilimlə örtürlər. Otlaqda isə onları ya yedəklə bağlayırlar, ya da qayışlarla bağlayırlar. Yaşıl otlaqdan başqa, yaşıl otlaq olmayanda dörd-beş ovuc arpa ilə qarışdırılmış doğranmış samanla dolu səbətdən axşam yeməyi verilir.

Buna baxmayaraq, bu atlar yəhərlənmədən yüklə gündə 12-15 saat yol gedə bilirlər. Yem olaraq 12-13 səbət doğranmış saman və yarım səbət arpa götürsəm, bu yemlə 100 atı bir günlük yol dolandıra bilərəm.

Bu ev heyvanlarından başqa onların meşələri maral, qaban, tülkü və porsuqlarla doludur. Şamaxıda porsuq dərilərinin xeyli ticarəti aparılır, burada Həştərxan və Ərzurumlu tacirlər bu dəriləri alıb sonra satırlar.

Kəkliklər Fransaya nisbətən daha az yayılmışdır, lakin çatışmazlıq meşə toyuğu, fındıq toyuğu və qırqovullar, həmçinin dovşan, qaz, ördək və toyuq ilə kompensasiya edilir. Yayda leyləklər də görünür; balalarını böyütdükdən sonra payızda yenidən uçurlar.

Sərt qış başlayanda meşə toyuğu 1 qroşenə, kəklik ən çox 3 qrosşenə, diri qırqovul isə yarım quldenə satılır. Sonuncu quş qışda başını qarda basdırır və yalın əllərlə tutula bilər.

Dəbdəbəli həyat üçün lazım olan hər şeyi bol istehsal edən belə bir bərəkətli diyarda sakinlər kasıb və bədbəxtdirlər. Bu, onların xas tənbəlliyindənmidir, yoxsa üzərlərinə qoyulan ağır yüklərdənmi, qərar verməyəcəyəm. Deyilənə görə, İran şahı hər il Şirvandan 10.000.000 abbası və ya 1.000.000 Reyn quldeni gəlir götürür.

Şirvanlıların gündəlik qidası süd, meyvə, lobya və kök tərəvəzlərindən ibarətdir. Onların çörəyi küldə, turş kəsilmiş süddə və zərdabda bişirilir. Onlar qaba parçadan geniş paltolar geyinirlər və köynəklərini bu palto altından sərbəst salırlar. Onların arasında təmiz köynək geymək imkanı olanlar azdır, ona görə də bəzən həşəratlara öyrəşirlər. Ayaqqabılarını qoyun və ya çöl donuzunun dərisindən düzəldirlər və kürklə bərkidib tikirlər.

Onlar hiylə və fırıldaq ustasıdırlar və inanırlar ki, hiyləsiz işləri gətirməz. Əks halda, özlərini sakit və dinc aparırlar. Onların arasında oğurluq və ya qətl hadisəsi az eşidilir, baxmayaraq ki, burada belə əməllər ciddi cəzalandırılmır.

Bölgədə üç dil danışılır: ümumi milli dil kimi olan türk dili; fars, lakin pis danışılan; və erməni. Sakinlər bu üç dildə birini digərinə qarışdırmadan danışırlar.

Müxtəlif xalqlar bir-birindən baş geyimləri ilə seçilir. Qırmızı çalma taxan iranlılara Qızılbaş; ermənilərə Qarabaş; çox kiçik papaq geyən gürcülərə isə Başıaçıq deyilir.

Paytaxt Şamaxı yaxın vaxtlara qədər möhkəm divarları və qüllələri ilə möhkəmləndirilmiş bir qala idi ki, bu gün ondan bir neçə izdən başqa heç nə qalmamışdır. Şəhər o qədər böyüyüb ki, cənuba doğru təxminən beş-altı saat uzanır, lakin şəhərin nə divarı var, nə də xəndəyi. Evlərin 7000 ətrafında olduğu təxmin edilir; bəziləri daşdan hazırlanır və məhlul əvəzinə gildən istifadə edirlər. Əksəriyyəti isə gil və torpaqdan tikilmişdir. Bir çox evin plitələr əvəzinə taxta ilə örtülmüş hündür dam, digərlərində isə damın yerinə qalın gil təbəqəsi var. Onlar ancaq birmərtəbəlidir. Qapı və pəncərələr bir tərəfə baxır. Bəzi evlərin ümumiyyətlə pəncərəsi yoxdur, işığı ancaq evin qapısından içəri buraxır.

[...]

Bütün Şamaxıda təsvir olunmağa layiq bir dənə də olsun görkəmli ictimai bina və ya gözəl məscid yoxdur. Buna baxmayaraq, bu yerdə Moskva ilə İran arasında böyük ticarət aparılır. Orada öz mehmanxanası və həyəti olan moskvalı tacirlər öz ölkələrindən mis, qalay, xəz və ya Prussiya dərisi və başqa mallar gətirirlər. Bunun müqabilində iranlılardan və hindlilərdən müxtəlif ipəklər, parçalar, atlaz, qızıl və ya gümüş əşyalar, pambıq materialları alırlar.

Tatarlar atlarını və qullarını alver edirlər. Şəhərdə müxtəlif malların toplandığı, hər iki tərəfi tacir dükanları ilə bəzədilmiş və üstü örtülü bir bazar var.

Burada demək olar ki, bütün dinlərə ibadət açıq şəkildə keçirilir, lakin iki məzhəbə bölünən Məhəmmədin dini üstünlük təşkil edir. Ömərə tabe olanlara sünni, Əlinin ardıcıllarına isə şiə deyilir. Bir-birlərini söyməyə meyllidirlər. Yəhudilərin sinaqoqları, hindlilərin isə büt məbədi və ya paqodası var.

Hindlilərin təxminən 20,000 nəfər olduğu təxmin edilir; onların tacirləri ən varlılarıdır, eyni zamanda çox sülhpərvərdirlər və sıx birləşirlər. Yaxşı havada hamısı bir çayın sahilinə gedib orada ibadətlərini yerinə yetirirlər.

Xristian vətəndaşlar 100 ailədən çox olmayan ermənilərdir. Onların kilsəsi kiçik və qaranlıqdır. Onların öz yepiskopu var, o, adətən kənd yerlərində bir monastırda yaşayır. Moskvalıların mehmanxanasında bir ibadətgahı var. Həm rus, həm də erməni keşişlərinin bu özəlliyi var: onlar yaşıl paltar geyinir və oruc tuturlar.

Şəhər və ölkənin başçısı Xan, polisə və ədalətə nəzarət edən bələdiyyə sədri isə Kələntər adlanır.

[...]

Şamaxılıların bir məşğuliyyəti var ki, ondan qeyri-adi həzz alırlar. Onlar özlərini həqiqətən şən etmək istəyəndə bir neçə ev pul yığır: birlikdə şəhərin yaxınlığında yerləşən təpələrə gedib orada çadır qururlar; hər şey hazır olduqdan sonra yeyib-içməyə başlayırlar: lakin bundan sonra bütün günü musiqi alətlərinin sədaları altında rəqs edirlər; gecə düşəndən sonra neftlə tonqal qalayırlar; nəhayət yemək zamanı istifadə olunan dəsmalları götürürlər. Bu dəsmallar əslində müxtəlif rəngli pambıqdan hazırlanmış 10 tel uzunluğunda bir neçə parçadan başqa bir şey deyil. Bunları bir-birindən ayırıb üstündən üzü şəhərə baxaraq tullanırlar. Sonra hərə parçadan bu tərəfə, o tərəfə dartır və bununla da sevinc bayramına son qoyulur.

Qurd ovu başqa bir əyləncədir. Bu vəhşi heyvanı əsir götürülmüş adamlar iki kəndirlə şəhərdən kənarda iki təpənin arasında yerləşən insanların baxmağa gəldiyi bir bazara aparırlar. Oradakı gənc oğlanlar qurdun azad buraxıldığı bir dairə təşkil edir, lakin o, həm də bir ayağından kəndirlə bağlanır. Gənc daha sonra qurdu qızışdırır, ətrafa hücum edən qurd da bir çox insanın paltarından bir parça qoparır, digərləri isə çox yaxınlaşdıqda isə ayağından və ya əlindən dişləyir. Heyvan nəhayət yorulanda, güclü bir adam onu ​​tutub yerə uzadır. Onun boynuna kəndir keçirilir və qurdu tutan adama ovçu payı ödənilir.

Xan və Kələntər də müəyyən günlərdə camaatı sevindirməyə adət etmişlər; belə xalq şənlikləri əvvəldən nağara və zurna ilə elan edilir. Axşam bir neçə top atəşi ilə siqnal verilən kimi, bütün şəhər və ona bitişik təpələrdə çoxlu xoş tonqallar görünür; bütün evlərin  damlarında və təpələrdə nəinki qalın fitilli saysız-hesabsız iri çıraqlar, həm də hər cür qəribə fiqurları təmsil edən və heyrətamiz dərəcədə gözoxşayan müxtəlif cür fiqurlarda fişənglər atılır.

Şamaxıda həmçinin 10 gün Əlinin oğlu Hüseynin xatirəsini qeyd edirlər. İlk 9 gün yarıçılpaq və qara rəngli oğlanlardan ibarət müxtəlif qruplar şəhərdə qaçır, onlar nağara çalıb var gücü ilə “Hüseyn, Hüseyn!” deyə qışqırırlar. 10-cu gün bahalı parça və güzgülərlə bəzədilmiş tabutda özünü ölü kimi göstərən bir oğlan uşağını 20 nəfər şəhər ətrafında gəzdirir; lakin yürüş zamanı zurna, nağara və sinclərlə dəhşətli matəm harayı eşidilir. 11-ci gün 500 addım uzunluğunda və 150 ​​eni olan əsas bazarda aşağıdakı kimi sərt döyüş təşkil olunur.

Şəhər iki hissəyə bölünür ki, bunlardan biri Heydərilərdən, digəri “Elahmed Ulai”dən (?) ibarətdir. Bu qruplar keçmişdə Şamaxını idarə edən iki əsilzadə qardaşın adı ilə adlandırılır. Hər iki mübarizə aparan tərəf uzun dəyənək və sapandla silahlanıb: lakin gənclər bununla kifayətlənmirlər, indiki vaxtda həm də odlu silahla döyüşə elə çıxırlar. Hökumətin qadağalarına baxmayaraq, sözügedən döyüşdə həmişə bir qədər qan tökülür.

[...]

----------------------------------

Mənbə: Joseph Stöcklein - Jesuiten: Allerhand so Lehr- als Geist-reiche Brief, Schrifften und Reis-Beschreibungen, welche von denen Missionariis der Gesellschafft Jesu aus beyden Indien, und andern uber Meer gelegenen Ländern, seit Anno 1642 bis 1726 in Europa angelangt sind, cild 2. səh. 13-14

İnternet resursu: https://bit.ly/4dTcXq5

Təqdim etdi:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).

Digər internet resursu:

https://multiurok.ru/files/1690-ci-ild-samaxidan-isfahana-ged-n-bir-yezuit-mi.html