Qədim sivilizasiyaların riyaziyyatın inkişafına təsiri

Riyaziyyat minilliklər boyu müxtəlif sivilizasiyalarda yaranmış və inkişaf etmiş ən qədim və fundamental elmlərdən biridir. Şumer, Misir, Yunanıstan, Hindistan və Çin kimi qədim sivilizasiyalar riyaziyyatın inkişafına mühüm töhfələr vermiş, müasir elmi nailiyyətlərin əsasını qoymuşlar. Bu qısa məqalədə qədim sivilizasiyaların riyazi bilik və kəşflərinin bu gün həyatımıza və elmimizə necə təsir etməkdə davam etdiyini nəzərdən keçirməyə çalışacağıq.

Şumer (Babil): altımışlıq say sistemi və cəbr

Şumerlər zaman və bucaqları (60 dəqiqə, 60 saniyə, 360 dərəcə) ölçmək üçün bu gün də istifadə olunan kiçik ölçülü say sistemindən istifadə etmişlər. Onlar kvadrat tənliklərin həlli üsullarını işləyib hazırlamış və Pifaqor teoreminə oxşar anlayışlardan Pifaqorun özünün doğulmasından min il əvvəl istifadə etmişlər. Şumer gil kitabələrində (Plimpton 322) kvadratlar və kublar cədvəlləri, həmçinin bölmə və vurma ilə bağlı məsələlər vardır. Şumer riyaziyyatı astronomiya və iqtisadiyyatla sıx bağlı idi. Onlar astronomik hadisələri proqnozlaşdırmaq, ticarət və kənd təsərrüfatının uçotunu aparmaq üçün riyazi üsullardan istifadə etmişlər.

Qədim Misir: praktik riyaziyyat və həndəsə

Misirlilər praktiki riyaziyyatın ustası idilər ki, bu da onların memarlıq şah əsərlərində, xüsusilə də piramidalarda əksini tapır. Onlar tikinti və torpaq ölçmə üçün istifadə olunan hesablama və həndəsi üsullar sistemini inkişaf etdirmişlər. Eradan əvvəl 1650-ci ilə aid olan Rind papirusu Qədim Misirin ən məşhur riyazi mətnlərindən biridir. O, misirlilərin hesab, həndəsə və cəbri biliklərini nümayiş etdirən problemlər və həlləri ehtiva edir. Misir riyaziyyatçıları hissələri ifadə etmək üçün sadə kəsrlərdən istifadə etmiş və xətti tənliklərin həlli üsullarını işləyib hazırlamışlar. Onların həndəsə bilikləri tikinti və planlaşdırma üçün zəruri olan müxtəlif fiqurların həcmlərini və sahələrini hesablamağa imkan vermişdir.

Qədim Yunanıstan: həndəsə və ədədlər nəzəriyyəsi

Qədim yunan riyaziyyatçıları Evklid, Pifaqor və Arximed həndəsə, hesab və ədədlər nəzəriyyəsinin inkişafına mühüm töhfələr vermişlər. Evklidin “Elementlər” adlı əsəri hələ də həndəsənin əsasını təşkil edir və bütün dünyada təhsil proqramlarında istifadə olunur. Evklid öz dövrünün həndəsi biliklərini sistemləşdirərək, sonrakı riyazi tədqiqatlar üçün əsas olan aksiomatik sistem yaratmışdır. Pifaqor, hipotenuzanın kvadratının tərəflərinin kvadratlarının cəminə bərabər olduğunu bildirən düzbucaqlı üçbucaqlar haqqında teoremi ilə məşhurdur. Arximed də öz növbəsində riyazi analizin və mexanikanın inkişafına, əyrixətti fiqurların sahələrinin və həcmlərinin hesablanması üsullarının işlənib hazırlanmasına mühüm töhfələr vermişdir.

Qədim Hindistan: cəbr və say sistemi

Hindistan riyaziyyatçıları cəbr və hesabın inkişafında mühüm işlər görmüşlər. Ariabxata və Braxmaqupta müasir riyaziyyatın əsasına çevrilən konsepsiyalar hazırlamışlar. Ariabxata xətti və kvadrat tənliklərin həlli üsullarını təsvir etdiyi və həmçinin triqonometriyada sinus anlayışını təqdim etdiyi “Ariabxatiya” əsəri ilə tanınır. Brahmaqupta da öz növbəsində mənfi ədədlərlə işləmə qaydalarını işləyib hazırlamış və sıfır anlayışını təqdim etmişdir. Hindistan say sistemi, o cümlədən sıfır anlayışı ərəb riyaziyyatçıları tərəfindən qəbul edilmiş və nəticədə bütün dünyaya yayılmışdır.

Qədim Çin: cəbr, həndəsə və triqonometriya

Çin riyaziyyatçıları cəbr, həndəsə və triqonometriya ilə bağlı anlayışları inkişaf etdirmişlər. “Doqquz kitabda riyaziyyat” traktatı astronomiya, mühəndislik və iqtisadiyyatla bağlı problemlərin həllini ehtiva edən ən erkən və ən mühüm riyazi mətnlərdən biridir. Burada xətti tənliklər sistemlərinin həlli üsulları, müxtəlif fiqurların sahələrinin və həcmlərinin hesablanması, astronomik hesablamalarda triqonometriyanın istifadəsi təsvir edilir. Çin riyaziyyatçıları kombinatorika və ədədlər nəzəriyyəsinin inkişafına da öz töhfələrini vermişlər. Onlar ticarət, naviqasiya və tikinti ilə bağlı praktiki məsələləri həll etmək üçün riyazi üsullardan istifadə edirdilər.

Nəticə

Qədim sivilizasiyalar bu gün də inkişaf edən riyaziyyatın əsasını qoymuşlar. Onların cəbr, həndəsə və triqonometriyada əldə etdikləri nailiyyətlər müasir elmi kəşflərin və texnologiyaların təməli olmuşdur.  Elmin universal dili olan riyaziyyat müxtəlif mədəniyyətlərə və dövrlərə aid bilik və təcrübəni bir araya gətirir, insanın maraq və biliyə olan həvəsinin cəmiyyətin tərəqqi və inkişafına necə töhfə verdiyini nümayiş etdirir.

Mənbə: https://bit.ly/3RiNzPZ

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).