Sodom və Qomorranın kosmik fəlakəti

P.S. “Lut qövmü də təhdidləri yalan saymışdı. Biz də onların üstünə daş yağdıran yel göndərdik, yalnız Lutun ailəsini səhər çağı xilas etdik. Dərgahımızdan bir lütf olaraq! Biz şükr edəni belə mükafatlandırırıq! And olsun ki, onları Bizim əzabımızla qorxutmuş, onlar isə bu təhdidlərə şübhə edib inanmamışdılar” (“Qəmər” surəsi,54 /22-55).(“Qədr”surəsi, 97/1-3).

Mənbə: Quran, Bakı. 2000/2001.

Təxminən 3600 il əvvəl, isti İordaniya vadisində firavan bir şəhərin sakinləri qəfildən səmanın gözqamaşdırıcı bir işıqla işıqlandığını gördülər. Bir an sonra yerə çırpılan isti külək və odlu yağış evləri külə, insanları isə keçmişin kölgəsinə çevirdi.

Şəhər yer üzündən yoxa çıxdı, geridə yalnız tüstülü xarabalıqlar və duzlu səhra qaldı. Elmi fantastika filmindən bir səhnə kimi səslənir? Ola bilsin, amma arxeoloji tapıntılar və elmi araşdırmalar göstərir ki, bu rəsm real ola bilər və hətta Sodom və Homorranın dağıdılması ilə bağlı bibliya rəvayətləri də vardır.

Yaradılış kitabı (18:16 -19:29) Allahın Sodom və Homorra şəhərlərini sakinlərinin günahlarına görə göydən kükürd və od göndərməklə necə məhv etdiyini təsvir edir. İbrahimin qardaşı oğlu Lut və ailəsi möcüzə nəticəsində ölümdən xilas olur, lakin onun arvadı yanan şəhərə üz tutduqda duz sütuna çevrilir. Hekayə dramla doludur: tüstü, yanğın, dağıntı - bütün bunlar fəlakətin parlaq mənzərəsini yaradır. Bəs bu sətirlərin arxasında sadəcə bir əxlaqi məsəl deyil, real hadisənin xatirəsi dayanırsa necə?

Elm adamları İordaniyada yerləşən və regionun ən böyük Tunc dövrü şəhərlərindən biri ola biləcək arxeoloji ərazi olan Təll əl-Hammam üzərində dayanmışlar. 2005-ci ildə başlanan qazıntılar şəhərin qəfil dağılmasını təxminən eradan əvvəl 1650-ci illərə aid olduğunu göstərdi. Sübutlar heyrətamizdir: keramika və kərpic 2000 °C-dən yuxarı temperaturda ərimişdir, bu da normal yanğını istisna edir. Dağıntılar arasında 5-10 QPa təzyiqdə əmələ gələn “şoklanmış kvars” mineralı və ekstremal şəraiti göstərən dəmir və silikon mikrosferləri aşkar edilmişdir.

Tədqiqatçılar tədqiq edilən 38 nümunənin 74%-nin ≥1300°C-də, 45%-nin ≥1600°C-də və 18%-nin ≥2000°C-də əridiyini hesablayıblar. Belə temperaturlara nə atəş, nə də hərbi əməliyyatla nail olmaq mümkün deyildi. Qazıntılar zamanı heç bir ox və ya silah izi tapılmamışdır. Dağıntılar cənub-qərbdən şimal-şərqə istiqamətlənmiş və təxminən 58.000 m² ərazini əhatə edən hava partlayışını göstərir.

Elm adamları Tell əl-Hammamın atmosferdə partlayan meteorit və ya kometa  partlayışı tərəfindən məhv edildiyini irəli sürmüşlər. Buna bənzər bir hadisə 1908-ci ildə Tunquzda baş vermişdir, təxminən 12 meqaton gücündə bir partlayış meşəni 2000 km² sahədə məhv etmişdir və heç bir krater izi qalmamşdır. Tell əl-Hammam vəziyyətində partlayış daha da güclü ola bilərdi: səthin temperaturu 1850 °C-ə çatmış, küləyin sürəti 917-1200 km/saat, seysmik zərbə isə Rixter şkalası üzrə təxminən 5 bal olmuşdur. Təxmini ölüm nisbəti 0,14 MPa-da 99% təşkil etmişdir.

Ancaq bu hamısı deyil. Təhlillər duzun qeyri-adi dərəcədə yüksək olduğunu göstərdi - orta hesabla 4%, bəzi nümunələrdə isə 54% -ə qədər (müqayisə üçün regionda hazırkı səviyyə 0,2% -dən azdır). Elm adamları partlayışın yaxınlıqdakı Ölü dənizdəki duzlu suyun buxarlanmasına və ya dağılmasına səbəb ola biləcəyinə inanırlar, torpağa çökərək 600 il ərzində bu ərazini əkinçilik üçün yararsız hala salıb. Bu, bölgənin niyə bu qədər uzun müddət insansız qaldığını izah edir.

Bunun Müqəddəs Kitabla necə əlaqəsi var? Yaradılış kitabındakı təsvir - göydən daşlar, yanğın, qalın tüstü, şəhərlərin dağıdılması və insanların ölümü - belə bir partlayışın nəticələrinə təəccüblü dərəcədə dəqiq uyğun gəlir. Alimlər etiraf edirlər ki, sağ qalan şahidlər baş verənlər haqqında danışırdılar və zaman keçdikcə onların hekayələri müqəddəs mətnin bir hissəsinə çevrilmişdir. Yerə çökən duz, Lutun arvadının duz sütununa çevrilməsi obrazını ilhamlandırmış və bölgənin xarabalığı ilahi cəza ideyasını ilhamlandırmış ola bilərdi.

Ancaq hamı Tall əl-Hammamın “İncil”dəki Sodom olması ilə razılaşmır. Bəzi tədqiqatçılar daha əvvəl, təxminən eradan əvvəl 2350-ci ildə məhv edilmiş Bab ed-Dra və ya Numeyra kimi digər yaşayış məntəqələrinə işarə edirlər. Müzakirə davam edir və sual hələ də açıqdır.

Maraqlıdır ki, dağıntı təkcə Tell əl-Həmmama təsir göstərməyib. Eyni zamanda, təxminən eradan əvvəl 1650-ci ildə Yerixon (Tel əs-Sultan) və Tall Nimrin əziyyət çəkmişdir. Bəzilərinin “İncil”də adı çəkilən şəhər ilə əlaqələndirdiyi Yerixonda dağılmış divarlar və şiddətli yanğının izləri tapılmışdır. Bu, ehtimal ki, eyni hadisənin səbəb olduğu geniş yayılmış təsirdən xəbər verir. Qədim fəlakətdən sonra vadidəki 16-ya yaxın şəhər və 100-dən çox kənd əsrlər boyu tərk edilmişdir.

2021-ci ildə “Scientific Reports” jurnalında dərc olunan araşdırma gərgin mübahisələrə səbəb olub. Bəziləri məlumatların şərhi ilə razılaşmayaraq, alternativ izahatlar - zəlzələlər və ya vulkanlar məsələsini təklif etmişlər. Lakin yüksək temperatur və kraterin olmaması ən yaxşı şəkildə hava partlayışı ilə izah olunur.

Əgər Sodom və Homorranın dağıdılması həqiqətən də real hadisəyə əsaslanırsa, bu, qədim mətnləri başa düşməkdə yeni səhifə açır. Müqəddəs Kitablar təkcə mənəvi irsə deyil, həm də təbiət və insan talelərinin ən gözlənilməz şəkildə bir-birinə qarışdığı keçmişə açılan pəncərəyə çevrilə bilər. Ola bilsin ki, cənnətdən gələn atəş sadəcə bir metafora deyil, bütöv bir regionun taleyini əbədi dəyişdirən kosmik dramın əks-sədası idi.

Mənbələr:

Detailed study on cosmic airburst at Tall el-Hammam

News article on potential Sodom connection

Report on meteor impact hypothesis

İstifadə edilmiş internet resusrsu:

https://bit.ly/4iOPqI6

 Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).