Azərbaycanlların 1812-ci il Kaxetiya üsyanında iştirakı barədə

P.S.Bu yaxınlarda İ.Kərimlinin “Azərbaycanlların 1812-ci il Kaxetiya üsyanında iştirakı barədə” rus dilində yazdığı məqaləsinə rast gəldim. Movzu maraqlı olduğu üçün onu doğma Azərbaycan dilimizə tərcümə etdim. Tərcümənin nə dərəcədə alındığını oxucular qiymət verə bilərlər. 

XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərindən danışarkən Cənubi Qafqaz xalqlarının Rusiya təsirinə qarşı birgə mübarizəsi tarixinin bir səhifəsini təşkil edən 1812-ci ildə Kaxetiyada baş verən üsyanı xüsusilə qeyd etməliyik. Üsyanın səbəbləri və gedişatı, ümumiyyətlə, kifayət qədər öyrənilmişdir. Bu materialda 1812-ci ildə Kaxetiyanı bürümüş müstəmləkəçiliyə qarşı mübarizədə ətraf ərazilərin azərbaycanlı əhalisinin iştirakına xüsusi diqqət yetirilir. Məlum olduğu kimi, hələ XVIII əsrin 80-ci illərində Qafqaza qarşı fəal ekspansionist siyasətə başlayan Rusiya regionda öz planlarını həyata keçirərkən özünün dini müttəfiqi gördüyü xristian gürcü çarlığına arxalanırdı. Lakin artıq XIX əsrin əvvəllərindən çarizm Gürcüstanla bağlı strategiyasını dəyişdi: çarizm gürcü çarlığının himayəçilik siyasətindən işğalçılıq siyasətinə keçdi. Yuxarı gürcü təbəqəsinin Rusiyanın öz geostrateji maraqları naminə müttəfiqlərinin - regionun xristian əhalisinin maraqlarını qurban verməyə hazır olduğunu başa düşməsi Rusiya-Gürcüstan ittifaqının çat verməsinə səbəb oldu. 1801-ci ildə XII Georginin ölümündən sonra Kartli-Kaxetiya çarlığının ləğvi və onun Rusiyaya birləşdirilməsi gürcü zadəganlarının ciddi etirazına səbəb oldu.

Çarizmin bu siyasətindən narazı olan Rusiyaya sürgün edilmiş Kaxetiyanın yuxarı feodal təbəqələri ilhaq faktını 1783-cü il Georgiyevsk müqaviləsinin şərtlərinin pozulması, Gürcüstanın işğalı kimi qiymətləndirir və hesab edirdilər ki, bunu aradan qaldırmaq üçün mübarizə aparmaq lazımdır. XIX əsrin əvvəllərində çar Rusiyası, Qacarlar və Osmanlı dövlətləri arasında gedən müharibələrin bütün yükü Qafqaz xalqlarının çiyninə düşmüşdü. Davamlı hərbi əməliyyatlar, habelə sosial-iqtisadi vəzifələrin artması, istismarın artması - bütün bunlar Cənubi Qafqazda  vəziyyətinin pisləşməsinə, o cümlədən Kaxetiyada əhalinin aşağı təbəqələri arasında ciddi narazılığa səbəb oldu. 1811-ci ildəki aclıq nəticəsində İmereti əhalisinin üçdə biri aclıqdan və müxtəlif epidemiyalardan öldü. İmeretidə aclıq və vəbadan ölənlərin sayı 32 min nəfərə çatmışdı. Kaxetiyada da əhali aclıqdan əziyyət çəkirdi. Bu zaman rus ordusunda başlayan vəba Şərqi Gürcüstana da yayıldı. Burada 1811-ci ilin mayından 1812-ci ilin yanvarına qədər olan dövrdə 2042 kişi, 1646 qadın və 567 uşaq, ümumilikdə 4258 nəfər həlak olmuşdu. Rus ordusunun ərzaq tədarükünə cavabdeh olan məmurlar kəndlilərin son ərzaq ehtiyatlarını zorla apararaq onları aclığa məhkum edirdilər. Ordunun ərzaq və ləvazimatlara olan tələbatını ödəmək üçün alınan vergilər kəndlilərin hesabına saxlanılan cəza dəstələrindən istifadə etməklə, zorakılıq yolu ilə əhalidən yığılırdı. Bodbisxevi sakinləri Sığnax mahalı murovu knyaz İosif Andronikova göndərdikləri məktubda yazırdılar ki, hətta türklərin, iranlıların və dağlıların hakimiyyəti dövründə də Rusiya imperiyasının 13 illik hakimiyyətinin son ilində olduğu kimi onlar belə bir zülmə məruz qalmamışdılar. Nəzərdən keçirilən dövrdə çarizmin belə müstəmləkəçilik siyasəti gürcü əhalisinin bütün təbəqələri arasında ciddi narazılıq yaratmışdı. Bu cür özbaşınalıq və zorakılıqdan ümidsizliyə qapılan Kaxetiya əhalisi 1812-ci ilin əvvəlində üsyan qaldırdı. Qiyam 31 yanvar 1812-ci ildə Əhmədi kəndinə ərzaq toplamaq üçün gələn hərbi dəstənin yerli əhalinin dəyənəklə döyülməsi və qovulması ilə başladı. Tezliklə silahlı üsyanlar bütün Kaxetiyə yayıldı və Kaxeti zadəganlarının bir hissəsi üsyana qoşuldu. Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı Markiz Pauluççi öz məruzəsində Kaxetiyanın bütün zadəganlarının üsyançılara qoşulduğunu göstərirdi. Kaxetidə bir ildən çox davam edən üsyan, məhsul yığımı və üzüm yığımı zamanı fasilələr istisna olmaqla, tədqiqatçılar tərəfindən üç mərhələyə bölünür: fevral - martın əvvəli, aprel-iyun, sentyabrın əvvəli - noyabr. Əgər üsyanın birinci mərhələsi kəndlilər tərəfindən başlamışdısa, üsyanın ikinci və üçüncü mərhələlərinin təşəbbüskarları və əsas hərəkətverici qüvvəsi Kaxetiya feodalları idi. Telavi qalasının 32 günlük mühasirəsi, Qaraağaç qalasının 27 günlük mühasirəsi, Kodalonun 20 günlük mühasirəsi, Sığnağın alınması, Gürcü Hərbi Yolu, Narva draqon qərargahının üsyançıları tərəfindən dağıdılması, Kabardiya piyada və Kabardiya süvari dəstələrinin məhvi ən mühüm hadisələrdir. Kartli-Kaxetiya çarlığını bərpa etməyə çalışan üsyançılar şahzadə Qriqorini I Qriqori adı ilə çar elan etdilər. Üsyançılara qarşı göndərilən cəza dəstələri məğlub oldu. Tiflisin üsyançıların əlinə keçməsi təhlükəsi yarandı. Üsyanın genişlənməsindən ehtiyatlanan rus komandanlığı Şimali Qafqazdan hərbi dəstələri, eləcə də Osmanlıya qarşı duran qüvvələrin bir hissəsini üsyançılara qarşı göndərdi. Pauluççi də Rusiya-İran cəbhəsini tərk edərək Tiflisə gəldi. Qanlı toqquşmalarda həm üsyançılar, həm də rus qoşunları xeyli itki verdilər. Yalnız Bodbiskevi kəndi yaxınlığındakı döyüşdə rusların itkiləri (ölən və yaralananlarla birgə)1146 nəfər təşkil etdi. Gürcü Hərbi Yolunu ələ keçirən üsyançılar Tiflislə Qafqaz xətti arasındakı əlaqəni kəsdilər. Üsyançıların bu uğurları Qacarlar dövlətinə imkan verdi ki, rus birliklərinin Terek çayına çəkilməsini tələb etsin. Bölgənin azərbaycanlı əhalisinin bu üsyanda iştirakı ilə bağlı qeyd etmək lazımdır ki, üsyanın ilk günlərindən ona rəhbərlik edən şahzadə Qriqori Qazax, Şəmşəddil, Borçalı və Car-Balakən camaatlarının əhalisinə üsyana qoşulmaq üçün müraciət etmişdi. Bu məqsədlə knyaz Aleksandr knyaz Zaza Tsitsiaşvili, Həsən və Molla Məmmədi müvafiq çağırış məktubları ilə qonşu əyalətlərə göndərdi. Eyni zamanda üsyançılar da ruslara qarşı kömək almaq üçün Axalsıxlı Şərif Paşaya üz tutdular. Lakin Şərif Paşanın üsyançılara kömək etmək cəhdləri baş tutmadı.

Kaxetiya üsyançılarının Telavi qalasına sığınan qarnizon komendantına 13 fevral tarixli məktubunda deyilirdi: “Müqavimət yersizdir, könüllü təslim olun, hər yerdə əhali ruslara qarşı qalxıb. Qazaxlılar Salaoğluda Markizi (Paluççi nəzərdə tutulur) qətlə yetirdilər, Qızıqdakı rus qoşunları qızıqlılar və carlılar tərəfindən məhv edilmişdir, Borçalıda, Kartaliniyada əhali hər yerdə üsyan edib, heç yerdən kömək gözləməyin”. Bu məktubun məzmunu bir tərəfdən rus birləşmələrini təslim olmağa məcbur etmək məqsədi daşıyırdısa, digər tərəfdən də Azərbaycan əhalisinin üsyançılar üçün əhəmiyyətindən xəbər verir.

Çarizm də azərbaycanlıların üsyanından qorxurdu. Hələ 1812-ci il fevralın 8-də rus komandanlığı azərbaycanlıları üsyana çağırmaq məqsədi ilə üsyançılardan Borçalıya nümayəndələrin göndərilməsi barədə məlumat alır. Rusiya hakimiyyəti Borçalı əhalisinin üsyançılara qoşulmasının qarşısını almaq üçün polkovnik Popovun komandanlığı altında 16-cı yeger alayının bir batalyonunu Borçalı ilə üsyanın genişləndiyi ərazi arasında yerləşdirdi. Bu faktı təsdiq edən başqa bir mənbə isə bildirir ki, fevralın 10-na olan məlumata görə, azərbaycanlı əhalini üsyana sövq etmək üçün Kıziki qiyamçılarının 40 nəfər nümayəndəsi Borçalı rayonunun Qaracalı kəndinə gəlib. Kaxetiya üsyanının rəhbərləri Qazax əhalisinə dəfələrlə müraciət etmişlər. Onların Qazax ağalarını Rusiyaya sadiq ağalardan biri, kapitan Məmmədhəsənin digər ağalardan gizli olaraq üsyana çağırması Qazax mövrəsinə ötürülür və sonuncu bu məktubu Markiz Pauluççiyə göndərir. Bu barədə Markiz Paulucciyə məlumat verən polkovnik-leytenant knyaz Eristov yazır ki, üsyançılar üsyana qoşulmaq çağırışı olan məktubla bir neçə nəfəri yerli tatarlara (azərbaycanlılara) göndəriblər. Pauluççi cavab olaraq məktubla gələnlərin tutularaq güllələnməsini əmr edir. 1812-ci ilin fevralında Sığnağa hücum zamanı Qaraağac qalasının üsyançılarının əsas qüvvələri tərəfindən mühasirəyə alındığını imperatora bildirən Pauluççi təsdiqlədi ki, mühasirədə olarkən Qazax murovu ona məktub verib və orada üsyançılar Qazax ağalarlarından və Car-Balakənlilərdən kömək istəyiblər. Bununla əlaqədar olaraq, tədqiqatçılar arxiv sənədlərinə istinad edərək yazır ki, Telavi, Sığnağ knyazları, Rşav, Tuşin və Xevsur kovxlarının imzaladığı məktubda (cəmi 31 imza) Qazax ağalarına göndərilən məktubda üsyançılara şahzadə Aleksandrın üsyanın rəhbərliyinə gətirilməsinə köməklik göstərilməsi xahişi yer alırdı. Bu vaxt Kizik zadəganlarından Solomon Beburaşvili və Tatiya Aqataşvilinin başçılıq etdiyi 40 nəfərlik nümayəndə heyəti İrəvana şahzadə Aleksandrın yanına göndərildi. Nümayəndə heyətinin məqsədi şahzadə Aleksandrı üsyana rəhbərlik etməyə razı salmaq idi.

Çarizm hər vasitə ilə azərbaycanlıların bu üsyana qoşulmasının qarşısını almağa çalışırdı. Bu baxımdan ruslar Azərbaycan xanlarına, xüsusilə Şirvan xanı Mustafa və Qarabağ xanı Mehtiquluya qarşı siyasətini yumşaltdılar. Rus komandanlığı çox gözəl başa düşürdü: əgər əhali arasında böyük nüfuz sahibi olan bu xanlar üsyançıların çağırışına cavab versələr, bu, müsəlman əhalinin əksəriyyətinin kaxetilərə qoşulmasına səbəb olardı. Bu, rus hakimiyyətini xanlara müəyyən güzəştlər etməyə məcbur etdi. Pauluççi bu xanlara yazdığı məktubunda onlara öz ərazilərində asayişi və qanuniliyi bərpa edəcəklərini vəd edir, həmçinin hökumətdən vergi borclarının bir hissəsini silməyi xahiş edəcəyini bildirirdi.

Eyni zamanda, Qafqaz komandanlığı Azərbaycan məsafələrində ağaların hüquqlarının azaldılması, təyinat və dəyişdirmə səlahiyyətlərinin murovlara  verilməsi təkliflərini rədd etdi ki, bu da Kaxeti üsyanı zamanı müsəlman əhali arasında böyük nüfuza malik olan ağaların neytrallığına nail olmaq istəyi ilə bağlı idi. Lakin müəyyən edilmiş ilkin mənbələr Kaxetiya üsyanında azərbaycanlıların da fəal iştirak etdiyini təsdiq etməyə imkan verir. Car-Balakənlilərin Qazax və Borçalı murovlarına yazdığı məktubda bildirilirdi ki, onlara vəd edilmiş hər adama 20 rubl və bir taqar (6 pud və ya 96 kq) taxıl verilməsə onlar üsyana qatılmayacaqlar. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, bu, rusların diqqətini yayındırmaq məqsədi daşıyan carlıların manevrindən başqa bir şey deyil. Belə ki, O.P.Markova Kaxetiya üsyanına həsr olunmuş əsərində arxiv sənədlərinə istinad edərək yazır ki, carlılar Şirvanlı Mustafa xan və Şəki zadəganlarına iki dəfə məktub yazaraq, öz sözlərini deməyə hazır olduqlarını bildirir və onları Kaxetiya üsyanına  qoşulmağa çağırırlar. Eyni zamanda, 1812-ci il fevralın 20-də üsyançılar tərəfindən mühasirəyə alınan Qaraağac qalasına 1000 nəfər avarın gəlməsi ilə bağlı mənbələrdə yer alan məlumatlar Car-Balakənlilərin üsyanda iştirakına sübutdur. Məlumdur ki, əvvəllər dağlıların Car-Balakən ərazisindən Kaxetiyaya yürüşlərində carlılar da onların qoşunlarının tərkibində olublar. Çarizm Şirvan xanı Mustafa xanı öz tərəfinə çəkməkdə uğur qazandı. Markiz Pauluççi bu barədə yazırdı ki, bir müddət üsyana qoşulmaq məsələsində tərəddüd edən Şirvan xanı Mustafa xan son nəticədə üsyançıların tərəfinə keçmədi və bu, rusları ciddi iğtişaşlardan xilas etdi. Bu fakt Pauluççinin qraf Rumyantsevə 14 aprel 1812-ci il tarixli məktubunda da öz təsdiqini tapmışdı: carlıların üsyana qoşulmaq barədə dəfələrlə təklif etmələrinə baxmayaraq, Mustafa xan ruslara sadiq qaldı və bununla da onun qərarını gözləyən tərəddüdlü azərbaycanlıları üsyandan uzaqlaşdırdı. Pauluççi Mustafa xanın böyük oğlu Dəmir bəyi Şirvan xanlığının varisi elan edərək, sədaqətinə görə Mustafa xanın mükafatlandırılmasını xahiş etdi. Rus sərkərdələrinin məruzələrindən aydın olur ki, onlar Kaxetiya üsyanında azərbaycanlı əhalinin iştirakının qarşısını tam ala bilməyiblər. Belə ki, həmin xəbərlərdə Car-Balakənlilərin üsyançıların onlara qoşulmaq çağırışına nəinki müsbət reaksiya verməsi; üstəlik, Əliskəndər bəyin (o, Dağıstan və Çeçenistanın ikinci imamı Həmzət bəyin atası idi) başçılığı ilə bir neçə min nəfərdən ibarət Dağıstan qoşunlarının üsyana cəlb edilməsində xüsusi fəallıq göstərdilər. Yuxarıdakılar üsyan zamanı Car-Balakənlilərin  Əvləbar istiqamətində irəliləməsi haqqında məlumatlar təsdiq edir. Markiz Pauluççinin 26 mart 1812-ci il tarixli məruzəsində təsvir olunan hadisələr də carlıların Kaxeti üsyanının fəal iştirakçıları olduğunu deməyə əsas verir. Markiz göstərir ki, Qaraağac qalası fevralın 11-dən üsyançılar tərəfindən mühasirəyə alınıb. Fevralın 26-da ehtiyatsızlıq üzündən rus dəstəsi qalanı tərk edir və qalanı mühasirəyə alan kaxetiyalıların və carlıların  yanından keçərək mühasirədən qaça bildi. Həmin il fevralın 22-də Qazax murovlarından  verilən məlumata görə, onların dəvəti ilə çayın sahilinə gələnlər üsyançılara qoşulublar. Alazandan min ləzgi (burada söhbət rus mənbələrində ləzgilər adlanan Car-Balakən və Dağıstan avarlarından olan Kaxetiya üsyançılarına kömək etmək üçün yaradılmış dəstədən gedir). Dəstə rəhbərləri Qazax azərbaycanlılarını üsyana qoşulmağa razı salmaq üçün öz nümayəndələrini, o cümlədən 4 ləzgini də qazaxlılara göndərdilər. Qazax ağaları isə üsyana qoşulub-qoşulmamaq barədə qərar qəbul etmək üçün mövcud vəziyyətlə şəxsən tanış olmaq qərarına gəldilər və öz nümayəndə heyətini üsyançılara göndərdilər. Bütün bunlar, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Kaxetiya üsyanında Car-Balakən xalqının iştirakına təkzibedilməz şəkildə dəlalət edir. Bu arada üsyan genişlənməkdə davam edirdi. Cənubi Qafqazdakı rus qoşunlarının komandanı Pauluççi böyük bir ordunun başında Kaxetiyaya daxil oldu. Çumlaki kəndi yaxınlığındakı həlledici döyüşdə Qriqorinin başçılıq etdiyi 4000 nəfərlik üsyançılar dəstəsi məğlub oldu. Bir müddət Ansuxda gizlənən Qriqori təslim oldu və Rusiyaya sürgün edildi. Markiz Pauluççi 11 mart 1812-ci il tarixli məruzəsində üsyanın yatırılması haqqında yazırdı ki, şahzadə Qriqori Ansuxda gizli qaldıqdan sonra könüllü olaraq təslim oldu. Üsyan yatırıldıqdan sonra onun 13 fəal iştirakçısı asılmış, 520 nəfər güllələnmişdir. Hökumət üsyana qoşulan 62 tavadın (şahzadənin) sürgün edilməsinə qərar versə də, tezliklə bu qərarı ləğv etmək məcburiyyətində qaldı. Əhalini sakitləşdirmək üçün Rusiya hökuməti müəyyən güzəştlərə getdi. Kaxetiyada rus məhkəmələri əvəzinə, gürcü adət-ənənələri və qanunları əsasında mülki işlərə baxan müvəqqəti məhkəmələr yaradıldı. Rusiya mənbələrinə görə, üsyan zamanı itkilər: 6 qərargah zabiti, 10 baş zabit, 300 aşağı rütbəli zabit idi. Lakin bu, üsyanın birinci mərhələsinin sonu idi.

1812-ci ilin aprelində Pauluççini əvəz edən general Rtişşov hər an üsyanın başlanmasından ehtiyat edərək, onun qalıqlarını tamamilə aradan qaldırmaq üçün Kaxetiyaya yeni qüvvələr göndərdi. Nəticədə həmin ilin yayında yeni üsyan dalğası yarandı. Kaxetiya üsyançılarının nümayəndələri Avetik bəy və Giorgi İrəvandan keçərək Təbrizə Abbas Mirzənin yanına gedib üsyan zamanı baş verən hadisələri ona çatdırıb kömək istədilər. Abbas Mirzə bütün Kaxetiya əhalisinə, aznaurlara və şahzadələrə yazdığı məktubda xəbər verir ki, tezliklə Qacar ​​qoşunları Tiflisə, türklər isə Axalsıx və İmeretiyaya doğru irəliləməyə başlayacaqlar. Bu arada o, İrəvan sərdarı Hüseyn xan və şahzadə İskəndərin başçılığı ilə qoşunların bir hissəsini Cənubi Qafqaza göndərəcəyini vəd etdi və o, gələnə qədər yalnız sərdarın göstərişlərinə əməl olunmasını əmr etdi. Bu zaman İrəvanda olan şahzadə İskəndərin yanına Tionetidən elçilər gəlib onu üsyana rəhbərlik etməyə dəvət etdilər. 1812-ci ilin mayında İsgəndər Duşetiyanın Kızığa, eləcə də Car-Balakən və Aktsuxlin xalqına məktublar göndərərək, Abbas Mirzənin Göyçə gölü ətrafında yerləşən böyük Qacar ​​ordusunun Qazaxda hərəkata hazırlaşdığını bildirir və onları bu hərəkata qoşulmağa dəvət edir. 1812-ci ilin yayında Napoleonun Rusiyaya hücumu nəticəsində çarizm çətin vəziyyətə düşdü və şahzadə Aleksandr bundan istifadə etməyə çalışdı. İrəvanlıların daxil olduğu dəstə ilə Kaxetiya üsyanının rəhbərlərindən biri olan knyaz həmin ilin payızında İrəvandan yola düşərək Tionetidə möhkəmləndi. Kaxetiya zadəganları və əhalisi buraya axın etməyə başladı. Bir müddətdən sonra 2000 nəfərlik dağlılar dəstəsi şahzadəyə qoşuldu. Beləliklə, Kaxetiya əhalisi yenidən üsyan qaldırdı. Həlledici döyüş 1812-ci ilin oktyabrında Şilda kəndi yaxınlığında baş verdi; üsyançılar oktyabrın 18-dən 21-dək Sığnağın mühasirəsini davam etdirə bilsələr də, tezliklə məğlub oldular. Bu döyüşün general-mayor knyaz Orbelianinin general Rtişşevə verdiyi hesabatdan belə çıxır ki, üsyançıların tərkibində 2000 nəfərlik ləzgi dəstəsi vuruşurdu. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, rus mənbələrində Car-Balakənlilər ləzgilər kimi göstərilir. Yuxarıdakı fraqment Dağıstan avarlarından şahzadə Aleksandrın yaratdığı muzdlu ordudan bəhs etdiyi üçün onun tərkibinə Car- Balakənlilər də daxil idi. Üsyanın genişlənməsi və davam etməsi müsəlman əyalətləri əhalisinin, ilk növbədə qazaxlıların və borçalıların üsyana qoşulmaq istəyinin artmasına səbəb oldu. Qazax ağaları İrəvan xanının 8000 nəfərlik dəstəsinin Qazaxa doğru irəliləməyə başlaması bəhanəsi ilə şahzadə Aleksandrı ələ keçirmək üçün Tiflisə 300 nəfərlik atlı dəstə göndərmək barədə rus komandanlığının əmrini yerinə yetirməkdən imtina etdilər. Amma əslində rusların əmrlərini yerinə yetirməkdən imtina yuxarıda qeyd olunan tendensiya ilə bağlı idi. Rtişşevin Borçalı və Qazax distansiyalarından 500 nəfərlik bir dəstənin Gürcüstan Hərbi Yolunda dağlılara qarşı döyüşmək üçün göndərilməsi əmrinə də məhəl qoyulmadı. Borçalılar qubernatorun təyin etdiyi qiymətə xəzinəyə taxıl satmaqdan imtina etdilər. Lakin həmin ilin payızında ruslar Abbas Mirzənin Tiflisə doğru irəliləməsini dayandırdılar və onun yürüşü yarımçıq qaldı, bu da gözləmə mövqeyi tutan borçalıları və qazaxları Gürcüstana açıq hücumlardan çəkindirdi. Kaxetiya üsyanının üçüncü mərhələsində knyaz İskəndərin qüvvələri əsasən dağlılardan ibarət idi (burada söhbət həm Car-Balakən, həm də Dağıstan avarlarından yığılmış ordudan gedir). İsgəndər 1813-cü ilin yanvarında İrəvan xanı Hüseyn xan, Mirzə Bozurq və Xudad bəyə yazdığı məktublarda onlara yeni hərəkata başlamaq niyyətini bildirir. Rtişşev murov Tioneti və Pşav-Xevsura yazdığı məktubda bildirir ki, “bu günlərdə şahzadə Aleksandrdan Abbas Mirzə, Mirzə Bozurq, İrəvan sərdarı və Xudad bəyə məktublar çatdıran 10 casus (onların arasında knyaz Joam Baratov da var idi) tutuldu”. Şahzadə Aleksandr 1813-cü ilin mayında Dağıstan xalqlarına yazdığı məktubunda İrəvan xanı Hüseyn, Qacar ​​şahı və dağ xalqlarının yeni birgə hərəkətlərə hazır olmasından yazırdı. İrəvanda olan İsgəndərin bu məqsədlə külli miqdarda pul alması xəbərini alan Rtişşov bunun qarşısını almaq üçün ekspedisiya hazırlamaq əmri verir. Nəticədə, ruslar Kaxetiya üsyanını yatırmaq üçün mayın 23-dən iyunun 12-dək üsyançılara qarşı əməliyyatlar zamanı 22 xevsur və 9 kızıq kəndini, o cümlədən İskəndərin gizləndiyi Şatılı kəndini dağıdırlar. Təkcə son döyüşdə üsyançı xevsurların itkiləri 600 nəfər təşkil etmişdi. Şildad döyüşündən sonra şahzadə Aleksandr və üsyançılar geri çəkilməyə məcbur oldular və noyabrın 1-də Çalaubani kəndi yaxınlığında üsyançılar general Orbeliani tərəfindən məğlub edildilər. Noyabrın 26-da Manavi kəndi yaxınlığında son döyüş oldu və üsyançılar yenidən məğlub oldular. Şahzadə Aleksandrın qüvvələrinin Manavi kəndi yaxınlığında sarsıdıcı məğlubiyyəti 1812-ci il Kaxetiya üsyanının sona çatması ilə nəticələndi. Üsyanın yatırılmasından sonra şahzadə  Aleksandr Dağıstana qaçdı. Rusiya hökuməti üsyan iştirakçılarını amansızcasına cəzalandırdı. İnsanlar məhkəməsiz və istintaqsız güllələndi. Üsyançıların bir hissəsi ömürlük Sibirə, digər hissəsi isə Gürcüstandan kənara sürgün edildi. Lakin Car-Balakən hələ də rus qoşunları tərəfindən tam zəbt edilmədiyinə görə, Qafqaz komandanlığı yeni narazılıq ocaqlarından ehtiyat edərək, Kaxetiya  üsyanında iştirak etmiş Car-Balakənliləri cəzalandırmaqdan çəkindi.

Nəticə olaraq qeyd etmək lazımdır ki,  Baqrationi sülaləsinin və gürcü zadəganlarının rəhbərliyi altında, demək olar ki, Kaxetiyanın bütün sosial təbəqələrinin iştirak etdiyi 1812-ci il üsyanının əsas məqsədi Kartli-Kaxetiya çarlığının bərpası idi. Üsyanda gürcülərlə yanaşı İrəvan, Qazax, Şəmşəddil, Borçalı və Car-Balakən əhalisi də vuruşmuşdur.

Yazı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun materialları əsasında hazırlanmışdır.  

Mənbə: https://azerhistory.com/?p=34980

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).