Nə vaxt “Möhtərəm Bede” müəyyən etmişdir ki, bir “dəqiqə” 90 saniyə davam edir

Tarix boyu bir çox sivilizasiyalar, məsələn şumerlər, misirlilər, çinlilər, babillilər, yunanlar, mayyalar və başqaları vaxtı ölçmək üçün təbii üsullardan istifadə etmişlər. Bunlara gün, günəş ili və ya ayın fazaları daxildir. Saatlar və təqvimlər olmayan bir dünya təsəvvür edin - vaxtı necə idarə edərdiniz?

Misirlilər günü bərabər hissələrə bölən ilklərdən olmuşlar. Gündüz saatlarında vaxtı ölçmək üçün günəş saatlarından, gecələr isə taxta tutacaqlı bir növ plumb xətti olan mercetlərdən istifadə edirdilər. Mercetlərin istifadəsi Denderadakı Hathor məbədinin divarlarında təsvir edilmişdir. Bu, günəşin yoxluğunda vaxtı təyin etmək üçün ulduzların göründüyü zaman onların yerini izləməyə imkan verirdi. Misir daş sütunları böyük ictimai günəş saatları kimi xidmət edirdi. Onların ətrafındakı işarələr səhər, günorta və ya gündönümünü göstərirdi. Daş sütunların kölgəsini müşahidə edən hər kəs günün vaxtını təyin edə bilərdi.

Ancaq bu gün bildiyimiz dəqiqə və saniyə kimi daha kiçik zaman vahidləri orta əsrlərə qədər geniş istifadə olunmamışdır. Onlar ilk dəfə XII  əsrdə yaşamış ingilis rahib və astronomu İohan de Sakrobosko tərəfindən 1235-ci ildə nəşr olunan “De Anni Ratione”də görünür. Burada o, Yuli təqvimini tənqid edir və ilin, ayın, həftənin və günün bölünməsini araşdırır, ilk dəfə dəqiqəni saatın 1/60, ikincisini isə dəqiqənin 1/60 hissəsi kimi təqdim edir. Dörd əsr əvvəl ingilis tarixinin atası sayılan Möhtərəm Bede “De Temporum Ratione” əsərini yazmışdı. Orada o, o dövrdə məlum olan bütün təqvimləri təhlil edir və Məsihin doğuşundan bir xronologiya aparmağı təklif edir. Risalədə deyir: “Bir saat 4 bənd, 10 dəqiqə, 15 hissə, 40 dəqiqədən ibarətdir” (Bede, “De Temporum Ratione”, 276). Bede günəşin doğuşu ilə qürubun batması arasındakı gündüz saatlarını nəzərdə tuturdu. Gün işığının uzunluğunun ilin vaxtından asılı olduğunu və hər saatın 40 an olduğunu nəzərə alsaq, bir anı müasir saniyələrimizə çevirmək orta hesabla təxminən 90 saniyə olardı (40 × 90 = 3600 saniyə = 60 dəqiqə = 1 saat).

1267-ci ildə filosof və protoalim Rocer Bekon Bedenin əsərinə əsaslanaraq, günü saatlara, dəqiqələrə, saniyələrə, üçdəbirlərə və kvartlara böldü. Halbuki, dəqiqə və saniyə kimi vaxt vahidlərini ölçməyə qadir olan dəqiq saatlar ixtira olunmazdan əvvəl adi insanlar kanonik saatla, yəni monastırlarda azan zənglərinin çalınması ilə hərəkət etməyə davam edirdilər. Lakin zaman ölçü vahidi kimi bir an orta əsrlərə qədər saxlanılmamışdı. Bunun yaxşı göstəricisi odur ki, bu gün dünyanın istənilən dilində “bir dəqiqə lütfən” ifadəsi istənilən qədər davam edə bilər.

Beləliklə, zaman və onun ölçülməsi ideyası əsrlər boyu təbiət hadisələrinin müşahidəsindən tutmuş dəqiq alətlərin yaradılmasına qədər inkişaf etmişdir. Bedenin 90 saniyəlik “anı” unudulsa da, onun xronologiyanın və zamanın ölçülməsinin inkişafına verdiyi töhfə danılmazdır.

Mənbə: https://bit.ly/4eDBtKO

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).

İstinad: https://multiurok.ru/files/n-vaxt-moht-r-m-bede-mu-yy-n-etmisdir-ki-bir-d-qiq.html