Ən qədim insanlar metalı necə çıxarırdılar?

İlk dəmir cisimlər kosmosdan bizə metal əritmə texnologiyası yaranmamışdan əvvəl gəlmişdir. Bu gün smartfonlardan tutmuş kosmik gəmilərə qədər hər şeydə istifadə edilən metal ərintiləri ilk metal qarışıqlarının yarandığı Tunc dövrünə təsadüf edən metallurgiya ənənəsinin indiki nəticələridir. Bu gün metal hasilatı və emalı nəhəng bir sənayedir, lakin gözəl, parlaq materiallar istehsal edən ilk insanlar bunu yalnız daş alətlərdən və adi ocaqdan istifadə edərək yaratmışlar. Başlanğıcda, qədim əcdadlarımız üçün mövcud olan yeganə metallar yerli formada meydana gələnlər idi, yəni onları faktiki külçələr kimi tapmaq olar və qayalarda digər elementlərlə qarışmamışdı. Beləliklə, onları çıxarmağa ehtiyac yox idi, sadəcə çaylarda yuyulmaqla və ya əsas qazıntılar vasitəsilə əldə edilə bilərdi. Bilinən ən qədim mis əşyalar təxminən 8000 il əvvələ aiddir, qızıl artefaktlar isə bir neçə minillik sonra arxeoloji qeydlərdə görünür. Qədim misirlilər meteorit dəmirdən bir neçə bıçaq hazırlamağa müvəffəq olsalarda, (bu əşyalar Tutanhamonun məzarında aşkar edilmişdir) yerüstü dəmirin çıxarılması texnologiyası hələ çox başlanğıc mərhələdə idi. Təxminən 5000 il əvvəl insanlar daş dövründən çıxıb Mis dövrünə qədəm qoyduqları zaman, metal əritmənin meydana gəlməsi sayəsində işlər yaxşılaşmağa başladı. Bu proses mis filizlərinin metalı çirklərdən ayırmaq üçün daş və ya keramika sobalarında qızdırılmasını nəzərdə tuturdu. Bunun ilkin necə baş verdiyinə dair heç bir qeyd olmasa da, çox güman ki, hansısa qədim bilici metalı əritmək və onu buraxmaq üçün sobanın temperaturunu yüksəltmək üçün içi boş çubuqlar vasitəsilə hava üfürmək ideyası ilə çıxış etmişdir. Bu ibtidai dəmirçi özü də bilmədən odundakı karbonun filizdəki oksigenlə reaksiyaya girməsinə, onu karbon qazına çevirməsinə və əlaqəli misi buraxmasına səbəb olub. Bütün hesablara görə, mis işləmək üçün yaxşı bir metal idi və daş sələflərindən qat-qat üstün olan yeni alətlər və silahlar yaratmağa imkan verirdi. Ən əsası odur ki, mis əridilir, soyuduqda bərkiyir və ondan standartlaşdırılmış əşyalar istehsal etmək üçün qəliblərə tökülürdü. Bununla belə, misi qalayla qarışdıraraq, tunc adlı bir ərinti yaratmaqla çox yaxşılaşdırmaq olardı. Bu metal qarışığı döyüldükdə nəinki saf misdən daha sərtləşdi, həm də çox aşağı temperaturda əridi və tökmə prosesini xeyli asanlaşdırdı. Təxminən 3000-ci ildən belə bir qarışığın geniş istifadəsi başladı. Bu dövr Tunc dövrü adlandı. Bu dövr, insanlar tunca sink və digər metalları əlavə etməklə təcrübə apardığları bir çox müxtəlif ərintilərin yaradıldığı bir dövrdür. Bu proses heç vaxt dayanmayıb və bir sıra futuristik tətbiqlərə malik yeni ərintilərə səbəb olmağa davam edir. Müasir ərintilər kosmos dövrünə daha da irəliləməyimizə kömək etdiyi kimi, Tunc dövrünün texnoloji nailiyyətləri də qədim dünyanın ən güclü sivilizasiyalarını genişləndirməyə kömək etmişdir. Bununla belə, kult erası nəhayət, insanlar qayalardan dəmiri necə əritməyi, daha faydalı material istehsal etməyi və Dəmiri kəşf etdikləri zaman sona çatdı. Dəmir hazırlamaq üçün istifadə edilən qədim ocaqlar əvvəlcə metalı əritmək üçün kifayət qədər yüksək temperatura çata bilmirdilər. İlk dəmirçilər beləliklə, əritmə zamanı əmələ gələn “şlak”dan ayrılaraq alınan dəmirdən istifadə etməyə məcbur olurdular. Ancaq eradan əvvəl 300-cü illərə aid olduğu güman edilən Çinli metallurqlar dəmiri əritmək üçün kifayət qədər istilik yarada bilən körüklər icad etdilər. Maraqlıdır ki, dəmir əslində bürünc qədər sərt deyil və bu metaldan hazırlanan məmulatlar ümumiyyətlə ərintilənmiş sələflərindən daha aşağı keyfiyyətə malikdir. Bununla belə, dəmir tuncdan daha ucuz idi - əsasən qalaydan daha çox olduğu üçün - sonradan dəmirdən polad yaratmaq üçün istifadə edildi və müasir dövrün ən vacib materiallarından birinə çevrildi.

Mənbə: bit.ly/3yjHtsi

 

Rus dilindən tərcümə etdi:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).