“Se non è vero, è ben trovato” - əgər doğru deyilsə, yaxşı düşünülmüşdür

Belə bir italyan sözü vardır: “Se non è vero, è ben trovato” - əgər doğru deyilsə, yaxşı düşünülmüşdür.

 “Odisseya” hadisələri ilk olaraq Baltik dənizində baş veribmi?

Troya müharibəsi Finlandiyada baş verib və Uliss kimi tanınan Odissey Danimarkaya evinə qayıdıb?. Əgər Odissey döyüşçünün verdiyi paltara bürünməsəydi, Troyada donub öləcəkdi. Qəhrəmanımızın qulu, donuz otaran çoban Yevmey bu əhvalat barədə deyir: gecə yenə soyuq olduğu üçün Odisseyə paltar (plaş) verdim. Homerin “Odisseya” əsərinin bu hissəsi Aralıq dənizində baş verən hadisələrə oxşamır. XX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində italyan mühəndisi Feliçe Vinçi Homer dastanlarında bir çox oxşar epizodları müşahidə etdi ki, bu da Troya müharibəsindən bəhs edən “İliada” və “Odisseya” əsərlərdə  Troya şəhərinin süqutundan sonra Odisseyin on illik öz doğma yurdu İtaka adasına qayıtmasından bəhs edildiyini göstərir. Lakin bu hadisələr o yerlərin ənənəvi iqliminə uyğun gəlmir. Təhsili ilə nüvə mühəndisi və hobbi ilə həvəskar tarixçi olan Vinçi üçün bu ipuçları şok edici bir kəşfə səbəb oldu: qədim Yunan və müasir Qərb mədəniyyətinin təməl daşları olan Homerin hekayələrinin hərəkəti Yunanıstanda və onun ətraflarında deyil, Avropanın cənubunda, Baltik dənizinin yaxınlığında, dənizlərdə, Avropanın şimalında baş vermişdir.

Qeyri-adi iddialar, qeyri-adi sübutlar

Məşhur fizik Karl Saqanın dediyi kimi: “Fövqəladə iddialar fövqəladə sübut tələb edir” və Vinçi bəzi inandırıcı dəlillər təqdim etməyə cəhd etmişdir. 1995-ci ildə yazdığı “Omero nel Baltico” (“Baltikyanı Homer”) kitabında o, qeyd edir: Homerin əsərlərində sərin, dumanlı hava və döyüşçülərin qalxanlarını örtən qar kimi çoxsaylı iqlim anomaliyaları; müxtəlif coğrafi uyğunsuzluqlar, məsələn, geniş Finlandiya körfəzinin təsvirinə daha çox uyğun gələn “geniş Hellespont”a istinadlar; bir neçə topoqrafik yazışma - məsələn, Troya Finlandiyanın cənubundakı Toijala şəhəri, Sakız ada Estoniyanın Hiiumaa adası və Peelen Almaniyanın şimalındakı Plön şəhəri ola bilər; şimal enliklərində uzun yay günləri səbəbindən mümkün olan gecə döyüşləri haqqında məlumat; qədim yunan triremlərində fərqli yaylar və arxalar var idi və Odisseyadakı qayıqlar, təsvirə görə, iki eyni yay var, buna görə də tipik Vikinq gəmiləri kimi istənilən istiqamətə yönəldilə bilər. Vinçi bu fraqmentlərdən belə bir möhtəşəm nəticə çıxarır: Holosen dövründə optimal iqlim eramızdan əvvəl 7500-dən 5500-ə qədər. e., Şimali Avropada indikindən qat-qat isti idi, zəngin məhsullar yığılmışdı və Tunc dövrünün inkişaf edən proto-yunan sivilizasiyası mövcud idi.

Dori istilası (şifahi dastanlar da daxil olmaqla)

İqlim soyuduqca sivilizasiya cənubdan Yunanıstana köç etdi. Şimaldan gələn yeni insanlar Yunanıstanın klassik dövrdən əvvəlki sakinlərini əvəz etdikdə bu, “Dori işğalı” adlanan hadisə idi. Dorilər öz mədəniyyətlərini, o cümlədən Aralıq dənizinin şərqində istifadə üçün uyğunlaşdırılmış orijinal şimal yer adlarını, həmçinin sonradan “İliada” və “Odisseya”ya çevrilmiş şifahi şəkildə ötürülən dastanları şimaldan gətirmişdilər. Əgər bu doğrudursa, Troya müharibəsi Skandinaviya münaqişəsi, Odisseya isə Baltikyanı macəra olmuşdur. Vinçi epik hekayələrdəki əsas yerləri Şimali Avropadakı yerlərlə müqayisə edir.  Xəritədə göründüyü kimi, “Troya çınqıl düzənlikləri” Finlandiyanın cənubunda olmalı idi (Xəritə üçün bax: mənbəyə).

Təkcə Odisseyin başlanğıc nöqtəsi qeyri-adi deyil, yol boyu digər dayanacaqlar da heç də az qəribə görünmür. Vinci Yunanıstanın Fiva şəhərinin yerini İsveçin paytaxtı Stokholmla eyniləşdirir. Yunanıstanın klassik adı olan Ellada Estoniyada, Şimali Polşa isə Misir kimi qələmə verilir.

Afina bir vaxtlar İsveçin cənubundakı Karlskrona şəhərinin damlarının yuxarı qalxdığı yerdə dayanır: füsunkar barokkolar, daha az möhtəşəm və daha müasirdir. Kopenhagen Mikenadır və pəri Kalipsonun Odisseyi yeddi il əsir saxladığı ada Oqiqiya adası Farer adalarından biridir.

Sikloplar Norveçin Tosenfyorden şəhərində yaşayırlar. Yunanların ölüm tanrısı Aid isə yeraltı dünyası olan Kareliyada yaşayır. Odisseyin mifik vətəni olan İtaka isə Danimarkanın kiçik və qeyri-adi Lyö adasıdır.

Az dəlillər-çox fərziyyələr

Vinçi fantastik bir hekayə ilə çıxış edir, amma bütün bunlar həqiqətdirmi?

Baltikyanı regionda bu tarixinə uyğun bir dövrdə yüksək inkişaf etmiş Tunc dövrü sivilizasiyasının mövcudluğuna dair çox az arxeoloji sübut var. Təqdim edilən  dəlillər cəfəngiyyatdır. Bir tənqidçinin fikrincə, Vinçi UFO-lar, su pəriləri və ya Atlantida haqqında bir çox məşhur kitablar kimi “böyük nəticələr çıxarmaq və gizlətmək üçün cüzi göstərişlərdən istifadə edir və ya qəsdən ziddiyyətli sübutları nəzərdən qaçırır”. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, Vinçi tək deyil. Homer tərəfindən qeyri-müəyyən şəkildə təsvir edilən İtakanın şəxsiyyəti yazıçıları və tarixçiləri narahat etməkdə  davam edir. Budur, son əsrlərdən bəzi nümunələr: XIX əsr belçikalı həvəskar tarixçi Teofil Kaye Homer eposunun səhnələrini Şimali Atlantikanın Avropa sahillərində, lakin Vinçidən çox daha cənubda yerləşdirmişdir: Troya şəhərini İngiltərənin Kembric şəhəri yaxınlığında, İtaka adasını isə İspaniyanın cənub-qərbindəki Kadis adası ilə eyniləşdirir. Təxminən eyni vaxtda ingilis yazıçısı Samuel Batler “Odisseya” əsərinin əslində Siciliyalı qadın (özünü əsərdə Kral Alkinosun gənc qızı Nausikaa kimi təqdim etmiş) tərəfindən yazıldığını və eposun Siciliyanın özündə cərəyan etdiyini irəli sürür. Daha bir misal (bu sonuncu deyil): Yunan tarixçisi Manolis Kutlis İtaka adasını Atlantik okeanının mərkəzində yerləşən Azor adalarından biri olan Fayal adası hesab edir.

Beləliklə, Uliss (Odissey) Danimarkadakı evinə qayıtmaq üçün Baltik dənizi və Atlantik okeanının şimalında üzmüşdürmü? Bəlkə də bu suala ən yaxşı cavab Vinçinin doğma italyan dilində məşhur bir deyimi ola bilər:

“Se non è vero, è ben trovato” - Əgər doğru deyilsə, yaxşı düşünülmüşdür.

Mənbə: bit.ly/3wWAlkP

Rus dilindən tərcümə etdi:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-

 Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).