İnsanlar qorxularından ilk mətbəələri dağıdıblar. Bəs biz süni intellektlə necə davranaq?

 

Süni intellekt meydana gəldikdə, orta əsrlərdə kitab çapı meydana gəldiyi dövr kimi insanlar iş yerlərinin itirilməsindən və yanlış məlumatların yayılmasından narahat olurdular. Çap dəzgahları dağılır, kitab satıcıları şəhərlərdən qovulurdu. ...

Çox vaxt insanlar dəyişikliyi sevmirlər. Çoxları hətta onlardan qorxur. Müasir texnologiya dünyasında da belədir. Bəzi “böyük yeni texnologiya”nın yarandığı bir vaxtda medianı oxusanız, təəccüblü bir oxşarlıq tapa bilərsiniz. Siz ya “Çaxnaşmaya düşməyin!” və yaxud da “Bu, müasir sivilizasiyanın sonudur!” sözlərinə rast gələcəksiniz. Belə  sosial vəziyyətlə ən son dəfə “OpenAI” şirkəti üzləşib. “OpenAI”, sorğulara inandırıcı və hətta faydalı cavab verə bilən süni intellekti idarə edən bir şirkətdir (ChatGPT istifadə edərək). O, sizin üçün demək olar ki, istənilən sorğunu həll edə və əksər hallarda maraqlı bir iş görə bilər. Platonun saqqalı haqqında məqalələr, birinci dərəcəli esselər və ya limeriklər yaza bilər. Bir çox istifadəçilər çaxnaşma dalğası yaradır və narahatdırlar. İnsanlıq dövrü bitdi!. Yaşasın süni intellekt!.

   Bir növ, bu cür refleks insani duyğunun bir hissəsidir. Hər dəfə səhnəyə yeni bir texnologiya, xüsusən də potensial bir texnologiya daxil olduqda, dünyanın necə olacağından narahat oluruq. Lakin yeniliklər və ixtiralar hər zaman olur. Bəşəriyyətin tarixi inqilablar və paradiqma dəyişiklikləri ilə doludur. Bütün dövrlərin ən məşhur inqilabi ixtiralarından biri mətbəə (kitab çapı) olmuşdur. Beləliklə, “OpenAI”ə hazırkı reaksiyamız bununla necə əlaqəlidir? Biz hansı dərsləri öyrənə bilərik?

Şəhərdən sürgün

İ. Qutenberqin XV əsrdə  çap maşınını ixtira etməsindən dərhal sonrakı illərdə çoxlu pul qazanmaq mümkün oldu. Bir neçə erkən investor və fərasətli sahibkarlar bilirdilər ki, onlar kütləvi şəkildə istehsal olunan kitabları əl istehsalı qiymətlərə sata bilərlər (bildiyimiz kimi əlyazma kitablar o vaxtlar çox baha idi). Bazarlar hələ Qutenberqin kitab istehsalının nə qədər asan olduğunu başa düşməmişdilər. Tarixi fakt ondan ibarətdir ki, ilk mətbəəçilərdən biri Peter Şeffer hətta öz tələbələrini istehsal xərclərinin sirrini gizli saxlayacaqları barədə müqavilə imzalamağa məcbur etmişdi. Beləliklə, on il ərzində alman kitab satıcıları böyük qazanc əldə etdilər. İohan Fust belə hiyləgər tacirlərdən biri idi. O, bütün Avropanı gəzərək “42 sətirlik İncil”i (bu kitab, başqa cür Qutenberq “İncili” kimi tanınır) satmağa çalışır və tez-tez qızılla dolu pul kisələri ilə evə qayıdırdı. Lakin o, Parisə gedəndə işlər tərsinə getdi. Nəzəri olaraq, Paris əla yer idi: Sorbonnada 10.000-dən çox tələbə oxuyurdu, onlardan çox qismi ilahiyyatı öyrənirdi. Bunu nəzərə alaraq onun çap olunmuş İncilləri gəlirli bir əmtəəyə çevrilməli idi. Lakin Fustun qabaqcadan görmədiyi şey katiblər gildiyalarının siyasi və maliyyə təsiri idi. Fust ucuz kitabları ilə ortaya çıxanda onu şəhərdən qovdular və cadugərlikdə günahlandırdılar. İnkvizisiya dövründə odda yandırmaq adi bir hadisə idi. Oxşar səhnələr bütün Avropada oynanıldı. Çapxanalarda dəzgahlar sındırılır, idarələr dağıdılırdı. Din xadimləri çap olunmuş kitabları şeytan işi kimi qınayırdılar. 1501-ci ildə Papa VI Aleksandr hətta kilsənin icazəsi olmadan kitab çap edən hər kəsi kilsədən xaric edəcəyi ilə hədələmişdi. Ruhanilər bunun ümumiyyətlə təhsilə necə təsir edəcəyindən narahat idilər və nüsxə köçürən rahiblər haqlı olaraq öz işlərinin itirilməsindən qorxurdular. Bu rahiblərdən biri, İohan Tritemiy iddia edirdi: “Çap olunmuş kitablar heç vaxt əlyazmaların ekvivalentinə çevrilməyəcək, xüsusən də çap olunmuş kitablarda tez-tez orfoqrafiya və görünüşdə qüsurlar olur” (P.S. Qəribədir ki, onun məqaləsi mətbəə vasitəsilə yayılmışdı).

 “OpenAI”

Təbii ki, bütün bu qadağalardan sonra mətbəə yoxa çıxmadı. Zaman keçdikcə bütün dünyada öyrənməni dəyişdirdi və kataliz etdi. O, Reformasiyanı bütün Avropaya yaydı (həmçinin maraqlıdır ki, İ. Qutenberq katolik idi və anqlikan kilsəsini deyil, katolik “İncil”ini populyarlaşdırmaq istəyirdi). Kitablar daha sərfəli oldu və adi insanlar onları ala bildilər (çox insan oxuya bilməsə belə). Bir neçə yüz ildir ki, kitablar, qəzetlər və jurnallar artıq hər yerdə var. Bu gün mətbəəni tarixdə baş verən kataklizm hadisəsi kimi qəbul etməmək çətindir, lakin o vaxt bunu çox adam qəbul etmirdi. Müəyyən mənada “OpenAI” ətrafında yaranan çaxnaşmada sanki, tarix təkrarlanır. Süni intellektin bu gün gündəlik suallara mürəkkəb və mənalı cavablar yaza bilməsi o qədər də təəccüblü deyil. Ancaq onun bunu indi və heyrətamiz səmərəliliklə edə bilməsi heyrətamizdir. Bir müddətdən sonra müxtəlif  reaksiyalar görünməyə başladı. Universitetlərdəki müəllimlər bütün kurs və diplom layihələrinin bir növ kimi keçmişə çevriləcəyindən narahatdırlar - çünki indi tələbələr aylarla onların üzərində işləmək əvəzinə, süni intellekt bir neçə dəqiqə ərzində bunu edə bilər. Hətta kodlayıcılar da narahatdırlar: Məsələn, “ChatGPT” kodlaşdırma saytında “Stack Overflow” qadağan edilib. 

                                                     Şəkil 2 (süni intellekt)

Günəş altında yeni heç nə yoxdur

Çap maşınının texnofobiyasını indiki “OpenAI” texnofobiyası ilə nə dərəcədə müqayisə edə bilərik?

-Birincisi, 1501-ci illərdə insanlar kütləvi şəkildə hazırlanan broşürlər vasitəsilə yalan məlumatların asanlıqla yayılmasından narahat idilər. Bu gün “ChatGPT”nin inandırıcı səslənən, lakin bilərəkdən yanlış cavablar yarada biləcəyi deyilir. Məsələn, bir professor süni intellektin tamamilə saxta tərcümeyi-hallar yaratdığını aşkar etmişdir. Eynilə, “Stack Overflow”un “ChatGPT”də qadağan etməsinin səbəbi onun kodunun tez-tez səhv olmasıdır. Beləliklə, hər iki halda etirazlar doğru çıxır. Ancaq bir çox kitablar və qəzetlər cəfəngiyatla dolu olsa belə, mətbəə və onun rəqəmsal uşağı olan İnternet əsasən yaxşı şeydirlər.

-İkincisi, İ. Qutenberq çap maşınını icad edəndə maraqlı tərəflər iş yerlərinin itirilməsindən narahat idilər. Bütün Avropada “Yazıçılar gildiyaları” kitab çap edənləri qorxudaraq, mətbəələri dağıdmağa üstünlük verirdilər. Həm dünyəvi, həm də dini hakimiyyətlər bunun onların güclərini necə sarsıda biləcəyindən narahat idilər. Bu gün “OpenAI” bir çoxlarına iş yerlərinin azaldılacağını təhdid edir. Hər halda, yazarlar və kodlayıcılar artıq bir az əsəbiləşirlər. Amma mətbəə çoxlu yeni iş yerlərinin açılmasına səbəb olduğu kimi, süni intellekt də iş yerlərinin açılmasına kömək edə bilər. ...

Cəmiyyət çıxış yolunu tapacaq

İki hal arasında daha başqa bir diqqətəlayiq oxşarlıq var: texnologiya dayandırıla və ya qadağan edilə bilməz. Bütün güclü və varlı rəqiblərinə baxmayaraq, mətbəə dünyanı dəyişdirdi. Bu gün “OpenAI”nin necə dayandırılacağını təsəvvür etmək demək olar ki, mümkün deyil. Məktəblər və ya universitetlər sayta girişi qadağan etsə də, insanların (P.S. internetdən istifadə etməyi bacaran) VPN və mobil telefonları var. “OpenAI” qapalı olsa belə, artıq o qədər populyardır ki, onun yerində başqa alternativlər yaradılacaqdır. Bizim bildiyimiz cəmiyyəti dəyişdirmək və ya inkişaf etdirmək “təhlükəsi” yaradan bir ixtira ortaya çıxanda təbii ki, bir narahatlıq yaranır. Dərk etdiyimiz və məlum olana üstünlük vermək insan təbiətinin bir hissəsidir. Ancaq texnologiya və tərəqqi tarixi bizə bir şey öyrədirsə, bu, bizim son dərəcə uyğunlaşan və yenilikçi bir ağıllı növ olduğumuza işarədir. Yazının üzünü köçürənlər (xəttatlar)  çap etməyi öyrənməli, yazarlar isə əsərlərini yaratmağa kömək etmək üçün süni intellektdən necə istifadə etməyi öyrənməlidirlər. Cəmiyyət dəyişə bilər, amma dağılmaz.

Mənbə: https://bit.ly/3QGCuJh

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).

İstinad:

https://multiurok.ru/files/insanlar-qorxularindan-ilk-m-tb-l-ri-dagidiblar-b.html