Baba-Dərviş yaşayış məskəni (e.ə. III minillik)

 

Arxeoloji tədqiqatlar müəyyən etmişdir ki, Azərbaycan ərazisində mədəni-tarixi inkişaf eradan əvvəl IV minilliyin sonu və III minilliyin birinci yarısında Tunc dövründə baş vermişdir. Bu, Zaqafqaziya ərazisində dairəvi və ya düzbucaqlı yaşayış məskənləri, cilalanmış keramika, gil daşıyıcı ocaqlar və s. ilə xarakterizə edilən özünəməxsus oturaq əkinçilik mədəniyyətinin daşıyıcılarının yaşadığı dövrdür. Bu dövr “Kür-Araz mədəniyyəti” dövrü kimi tanınır. Azərbaycan ərazisində Kur-Araz mədəniyyətinə aid ilk tapıntılar XIX əsrin ortalarında aşkar edilmişdir. 1869-cu ildə Daşkəsən rayonunun Zağalı kəndi ərazisində tədqiq olunan mədəniyyətə aid keramika məmulatları üçün xarakterik olan iki qab aşkar edilmişdir. İnqilabdan əvvəlki tapıntılar içərisində 1904-cü ildə Şəkidə və Naxçıvanda (Kültəpə adlanan yerdə) aşkar edilmiş bir sıra keramika materiallarını qeyd etməmək olmaz. Buna baxmayaraq,  Kür-Araz mədəniyyəti uzun müddət Azərbaycan arxeologiyasının zəif öyrənilmiş məsələlərindən biri olaraq qalmaqdadır. Sovet dövründə arxeoloji qazıntılar daha da intensivləşmişdir. 1946-1953-cü illərdə Mingəçevirdə, Kürün sağ sahilində S. Qazıyev Azərbaycanda ilk dəfə olaraq Kür-Araz mədəniyyətini öyrənmişdir. Qazıntılar nəticəsində küncləri yuvarlaqlaşdırılmış düzbucaqlı formaya malik yaşayış evlərinin qalıqları və çoxlu məişət əşyaları aşkar edilmişdir. Yaşayış məntəqəsindən bir qədər aralıda torpaq qəbirlər aşkar edilmişdir ki, onların inventarları yarımkürə formalı qulplu gil qablardan ibarət idi. Azərbaycanın Qazax rayonunda yerləşən Baba-Dərviş yaşayış məskəni Zaqafqaziyada Kültəpədən sonra ikinci yerdir ki, burada Kür-Araz mədəniyyətinin təbəqələrindən əvvəl daha qədim materiallar aşkar edilmişdir. 1959-1962-ci illərdə də burada qazıntılar aparılmışdır. Baba-Dərviş Qazax şəhərindən 3-4 km cənub-qərbdə yerləşən Ağstafaçay təbii şəkildə yüksələn beş təpənin səthində yerləşən müxtəlif dövrlərə aid qədim yaşayış məskənləri kompleksidir. Birinci və ona bitişik kiçik təpənin səthi əsasən Kür-Araz mədəniyyətinə xas olan mədəni qalıqlarla boldur. Üçüncü təpənin səthində və ətəyində yuxarıdakı mədəniyyətə və tuncdan dəmirə keçid dövrünə aid materiallar aşkar edilmişdir. İlk tədqiqat işlərində böyük təpə Ağstafaçay məskəni adlanmışdır. Ərazinin dəqiq adı müəyyən edildikdən sonra Baba-Dərviş məskəni  adlandırılmışdır. Məskənin ərazisi cənub-şərqdən şimal-qərbə doğru uzanan nizamsız oval formalı təpədir. Təpənin çay səviyyəsindən hündürlüyü təqribən 28 m, zirvəsi kiçik düz sahəyə malikdir. Arxeoloji qazıntı aparılan təpənin uzunluğu təqribən 300 m, maksimum eni isə 200 metrdir. Məlum olmuşdur ki, qədim insanlar əsasən bu təpənin yastı zirvəsi və cənub hissəsi tərəfində məskunlaşmışlar. Təpədə ilk arxeoloji tədqiqatlara 1958-ci ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunun Qazax arxeoloji ekspedisiyası başlamışdır. Eyni zamanda, 11 kvadratmetr sahədə kəşfiyyat çuxuru qazılmışdır. 1961-1962-ci illərdə qəsəbənin ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 600 kv.m-dən çox ərazi öyrənilmişdir. Əsas mədəni təbəqə Kür-Araz mədəniyyətinə aid maddi xarakteristikanı özündə ehtiva edir. Birbaşa bu mədəni təbəqənin altında, xronoloji olaraq ondan əvvəl gələn dörd təbəqə tapılmışdır. Planda dairəvi olan bu qazıntılar səthdən 30 - 95 sm dərinlikdə aşkar edilmişdir. Bəzi hallarda onların divarları sonrakı dövrün faydalı təbəqələri ilə kəsişir. Qazıntılarda obsidian, çaxmaq daşı və sümükdən hazırlanmış əl işlərindən ibarət maraqlı alətlər kompleksi və çoxlu arxaik saxsı qab fraqmentləri aşkar edilmişdir. Gilin tərkibinə görə bu qablar iki qrupla təmsil olunur:

1) Qaba dənəli qum və ya çınqıl qarışığı ilə hazırlanmış qablar;

2) Doğranmış samanın qarışığı olan qablar.

Hər iki qab-qacaq qrupu qəhvəyi və qırmızı, kobud və sadə formalı qablardan ibarət idi. Qırıntılara görə, onlar çəlləkvari, küp və kasa formalı olublar. Üst hissədə bəzən tutacaq şəklində kiçik qəliblər də olurdu. Qazıntıları əhatə edən mədəni təbəqə və göstərilən kiçik sahə təpənin yuxarı hissəsindən başlamışdır. Qazıntı sahəsindəki təpənin topoqrafiyasından asılı olaraq mədəni təbəqənin qalınlığı və yaranma şəraiti müxtəlif olmuşdur. Təpənin ən yastı hissəsində qalınlıq 1 m-ə çatır. Mədəni təbəqənin yuxarı hissəsi kül qarışmış boz rəngli boş torpaq təbəqəsi olmuşdur. Bu təbəqə fərdi kül yığılması və Kür-Araz mədəniyyətinə xas olan materiallarla səciyyələnir. Eyni təbəqədə çiy kərpic parçaları, gil örtüklər, təmizlənməmiş çay daşları və heyvan sümükləri qeydə alınmışdır. Bu təbəqə götürüldükdən sonra bütün qazıntı sahəsinin üzərində qalınlığı təqribən 25-30 sm olan  gil örtüyü aşkar edilmiş, küllə, bəzən isə xırda kömürlərlə qarışmış, yuxarı boş təbəqədən nisbətən yüngül tonda fərqlənmişdir. Nadir hallarda həm qədim xam, həm də cilalanmış qabların kiçik fraqmentlərinə də rast gəlmək olar. Birbaşa sıxılmış təbəqənin altında, təpənin yuxarı hissəsindən təxminən 80-90 sm dərinlikdə sarı gilli qat başlayır. Orada çoxlu sayda çuxurlar tapılmışdır, onların yuvarlaq konturları içliklərinin tünd kül ləkələri ilə aydın şəkildə görünür. Eyni zamanda, sonradan qazılmış çalaların divarları çiy kərpic parçaları və gil örtüklə bərkidilmişdir. Çuxurlarda adətən tikinti materialları, saxsı qablar, alətlər və silahlar, bəzək əşyaları, osteoloji material və müxtəlif dənli bitkilərin qalıqları çoxdur. Çuxurlarda yanmış mal-qara sümükləri də tapılıb. Sahənin qərb hissəsində gil ocaq olmuşdur. Təxminən qazıntının mərkəzində, ocaqla eyni səviyyədə, tamaşa formalı spiral naxışlı kiçik daş divar yeri görünür. Qazıntının bütün ərazisində işlənməmiş çay daşları qeyd edilir. Yaşayış və digər məişət tikililərinin qalıqları qədim tayfaların məişət və mədəniyyətinin öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Böyük miqdarda tikinti materialı qalıqlarına görə, Baba-Dərviş qəsəbəsində yerüstü yaşayış evləri mövcud olmuşdur. Burada çoxlu miqdarda xam kərpic parçaları tapılıb. Onların bir çoxu “zibil quyuları” deyilən yerlərdə tapılıb. Hamısı xırda doğranmış samanla qarışdırılmış sarı gildən hazırlanmışdır. Məlum olduğu kimi, çiy kərpicdən tikinti ilk dəfə eradan əvvəl V minilliyin sonlarında Kiçik Asiyada yayılmışdır. Azərbaycan ərazisində çiy kərpicdən tikinti qədim zamanlardan məlum idi. Eradan əvvəl V-IV minilliklərə aid qədim Şomutəpə və Toyrətəpə yaşayış məskənlərində çiy kərpicdən ucaldılmış yaşayış tikililəri aşkar edilmişdir. Baba-Dərviş yaşayış məskənində çubuqlar, dirəklər və qamışlardan da yaşayış evlərinin tikintisində istifadə edilmişdir. Bunu mədəni təbəqədə və çuxurlarda budaq və qamış izləri olan gil örtüklərinin olması təsdiq edir. Həmçinin, yaşayış məntəqəsinin qazıntı sahəsində çoxlu təmizlənməmiş çay daşları aşkar edilmişdir, çox güman ki, tikinti işlərində istifadə edilmişdir. Kür-Araz mədəniyyətinin bir sıra abidələrində aparılan arxeoloji qazıntılar və tədqiqatlar zamanı çoxsaylı dairəvi, dördbucaqlı və oval formalı yaşayış məskənlərinin qalıqları aşkar edilmişdir. Azərbaycan ərazisində dairəvi formalı yaşayış binaları ilk dəfə Kültəpədə müəyyən edilmişdir. Kiçik Asiyada çoxlu sayda dairəvi tikililər tapılmışdır. Dairəvi tikililər erkən əkinçilərinin yaşayış məntəqələrində də mövcud olmuşdur. Zaqafqaziya dairəvi tikililəri daş bünövrə üzərində çiy kərpicdən hörülmüş divarlarla səciyyələnirdi. Alimlər belə nəticəyə gəliblər ki, bilavasitə Kür-Araz mədəniyyətinə aid olan Baba-Dərviş yaşayış yerində dairəvi tikililər də ucaldılmışdır. Dairəvi tikililərin üst-üstə düşməsi və mənşəyi ilə bağlı tədqiqatçılar müxtəlif fərziyyələrə malikdirlər. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirdilər ki, Zaqafqaziyada dairəvi tikililər Yaxın Asiya mədəniyyətinin təsiri altında yaranıb. Digər tərəfdən, Azərbaycan və Gürcüstan ərazisindəki ən qədim abidələrdə dairəvi strukturların aşkar edilməsi Zaqafqaziyada Kür-Araz mədəniyyətinə aid dairəvi yaşayış binalarının öz yerli əsasına malik olmasını istisna etmir. Azərbaycan ərazisində ilkin əkinçilik məskənlərində (Şomutəpə və Toyrətəpə) dairəvi tikililərin aşkar edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Zaqafqaziyanın qədim tayfalarının məişətində dairəvi tikililərlə yanaşı, dördbucaqlı və oval formalı yaşayış məskənləri də olmuşdur. Mütəxəssislərin fikrincə, onlar görünür, nisbətən yüngül torpaq konstruksiyalar idi. Onların divarları əsasən budaqlardan və ya dirəklərdən toxunmuş və gillə örtülmüşdür. Azərbaycan ərazisində belə yaşayış məskənlərinin qalıqlarına tunc dövrünün müxtəlif mərhələlərini əhatə edən bir çox qədim yaşayış məskənlərində rast gəlinmişdir. Baba-Dərviş yaşayış yerində iki daşınan gil ocaq da tapılmışdır. Təəssüf ki, birincisi ayrı-ayrı fraqmentlərdən və üç daxili çıxıntıdan ibarət “gəmi pəncələri” adlanan formada fraqmentlərlə təmsil olunur. Onlardan biri yarımkürə formalı tutacaqla təchiz edilmişdi, onun yeri çıxıntının divarında qorunub saxlanılmışdır. Ocaq qaba dənəli qumla qarışdırılmış gildən hazırlanmışdır. Onun səthi incə süzülmüş gil ilə sürtülmüş və cilalanmışdır. Fokusun rəngi açıq çəhrayı, bəzən sarımtıldır. Onun yuxarı kənarları yüngül çıxıntı ilə haşiyələnmişdi. Fraqmentlər fokusun yuvarlaq formasını mühakimə etməyə imkan verir. Təsvir edilən fraqmentlər yaşayış məntəqəsinin çuxurlarından birində tapılmışdır. İkinci ocaq kiçik sahədə aşkar edilmişdir və ətrafında kül toplanması görünür. Bu ocağın yastı dibli dairəvi forması vardır. Onun daxili divarında iki çıxıntı var ki, onlara da yarımkürə formalı sap yerləşmişdi. Ocaq açıq-qırmızı rəngdə, yaxşı süzülmüş gildən hazırlanmışdır. Kür-Araz mədəniyyəti üçün səyyar dairəvi ocaqlardan başqa, burada at nalı, buynuz, gövdə və digər formalı dayaqlar da aşkar edilmişdir. Bəzi tədqiqatçılar hesab edirdilər ki, bu tip fokuslar yuvarlaq daşınan ocaqlarla müqayisədə daha qədimdir. Bir sıra tədqiqatçılar hesab edirlər ki, belə ocaqların müəyyən növləri Zaqafqaziya mənşəlidir. Azərbaycan ərazisinə gəlincə, burada Kültəpədə olduğu kimi çoxlu sayda nal formalı qab-qacaq aşkar edilmişdir. Baba-Dərviş yaşayış məskənində qazıntı yerində 25 kommunal çuxur müəyyən edilmişdir. Onların əksəriyyəti yerdə qazılmış və genişlənən dibi olan kəsilmiş konus şəklində vahid bir forma malik idi. Çuxurların ölçüləri müxtəlifdir. Onların hamısı simmetrik formada qazılmış, divarları və dibi diqqətlə hamarlanmış, bəzi hallarda doğranmış samanla qarışdırılmış gillə örtülmüşdür. Doldurmaların təbiətinə görə, çuxurlar müxtəlif məişət məqsədləri üçün istifadə edilmişdir. Ehtimal ki, onların içərisində taxıl saxlanılıb, bəzilərində müxtəlif dənli bitkilərin qalıqlarının olması bunu sübut edir. Belə çuxurların divarları və dibi adətən gillə örtülürdü. Məhz belə çuxurlarda yandırılmış dənli bitkilərin qalıqları ilə yanaşı, adətən çiy kərpic parçaları da tapılırdı. Taxıl saxlamaq üçün istifadə edilən çuxurlar Azərbaycanın müxtəlif dövrlərə aid qədim abidələrindən - Kültəpədə, Üzərliktəpədə, Mingəçevirdə, Üçtəpə qəsəbəsində, Mil çölündə yaxşı məlumdur. Baba-Dərviş çuxurlarının bir hissəsi məişət tullantıları üçün istifadə olunurdu. Belə çuxurların dərinliyi 20 sm-dən 2 m-ə qədər dəyişir. Bir çuxur öz dizaynında maraqlıdır, kəsilmiş konus şəklinə malikdir. Çuxurun dibi tamamilə iri daşlarla örtülmüşdür, onların üzərində yanğın izləri olan üç nəhəng plitə bir-birinin üstünə qoyulmuşdu. Çuxurun özü plitələr səviyyəsinə qədər kül və qoyun zibilləri ilə doldurulmuşdu. Orada 2-3 kiçik cilalanmış keramika parçası da aşkar edilmişdir. Burada keramika sobasının yerləşdiyi barədə fikir bildirilir. Baba-Dərviş yaşayış yerində kəsilmiş iki dairəvi ocaq çuxuru aşkar edilmişdir. Onlardan birinin diametri təxminən 1 m və dərinliyi təxminən 45 sm olan silindrik formadadır. Divarlarda və dibində sərt qırmızımtıl üzlük var. Çuxur kül və yanmış mal-qara sümükləri ilə dolu idi. Orada kiçik bir öküz heykəlciyi də tapılmışdır ki, onun yanında qabarıq tamaşa-spiral şəklinin yarısı qorunub saxlanılan qara rəngli iri qabın fraqmenti var. Görünür, bu ocaq çuxurundan ritual mərasim zamanı istifadə olunmuşdur. Daş stelası, şübhəsiz ki, Baba Dərvişin qədim sakinlərinin ideoloji ideyaları ilə bağlıdır. Bu tapıntı nizamsız dördbucaqlı formalı kiçik əhəngdaşı lövhəsindən ibarət idi. Onun ön tərəfində daş alətlə düzəldilmiş qoşa eynəkli spiral şəkli var. Məlum olduğu kimi, belə motiv Kür-Araz mədəniyyətinin aparıcı ornamentidir. Qazıntılardan göründüyü kimi Baba-Dərviş yaşayış məskəninin tədqiq edilən ərazisində müxtəlif dövrlərə aid iki mədəniyyətin qalıqları aşkar edilmişdir. Eneolit ​​dövrünə aid aydın ənənəyə malik materialların stratiqrafik rast gəlinməsi və onların dövrünü müəyyən dərəcədə şərti olaraq təpənin ərazisində ən qədim əkinçilik tayfalarının məskunlaşdığı eradan əvvəl IV minillikdə müəyyən etməyə imkan verir. Şomutəpə və Toyrətəpə abidələrində bu dövrün daha qədim həyatının izləri müşahidə edilir. Oxşar materiallarla bu yaşayış məntəqələrində yaşayış məskənləri çiy kərpicdən hörülmüş dairəvi tikililərlə təmsil olunur. Lakin Şomutəpə və Toyrətəpə ilə müqayisədə keramika istehsalının sonrakı inkişafı Baba Dərvişin saxsı qablarında artıq aydın görünür. Bunu saman qatışığı olan gil qablar da sübut edir. Çox güman ki, bunlar Azərbaycanın qədim tayfaları tərəfindən dağətəyi və dağlıq rayonların inkişafının ilk əlamətləridir. Baba-Dərviş abidəsinin əsas görkəmi Kür-Araz mədəniyyətinə aid xarakterik kompleksə malik əsas təbəqə olmuşdur. Qeyd olunan təbəqənin cüzi qalınlığına görə ikinci dövrdə yaşayış məskəninin həyatı nisbətən qısamüddətli, lakin intensiv olmuşdur; sonuncu, yaşayış məntəqəsinin ərazisinin bir çox hallarda bir-biri ilə kəsilmiş müxtəlif təsərrüfat çuxurlarının olması da sübut edilmişdir. Çoxlu sayda tikinti materialları Baba-Dərviş məntəqəsində məskunlaşan yaşayışdan xəbər verən yaşayış və digər məişət tikililərinin mövcudluğunu mühakimə etməyə imkan verir. Bütün maddi mədəniyyət qalıqları Baba-Dərviş abidəsinin əkinçilik və maldarlıq xarakteri daşıdığını deməyə əsas verir.

Mənbə: https://bit.ly/43OHbEg

Hazırladı:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).