Gilqamış dastanı

 

Bu dastan “Biz kimik? Haradan gəlmişik?” suallarına cavab axtarır.

“Gilqamış dastanı” tarixdə ən qədim mədəniyyətlərdən olan şumerlərin yaşayışı haqqında məlumat verir və eyni zamanda ilk yazılı əsər xüsusiyyətini daşıyır. Təxminən e.ə. 2600-cü ildə Şumeri idarə edən dastanın qəhrəmanı Gilqamış həqiqi tarixi şəxsiyyət olmuşdur. Onun qəhrəmanlıqları öz dövründə yaşayanları riqqətə gətirmişdir və onlar Gilqamış haqqında maraqlı rəvayətlər qoşmağa başlamışlar. Şumer dilində əsrlərlə təkrarlandığına görə, həmin rəvayətlər daha da fantastikləşərək sırf əfsanəyə çevrilmişdir. Rəvayətlər əyləncəli olduğuna görə, e.ə.III minilliyin sonlarında Şumerin bir çox sami mənşəli hökmdarı həmin rəvayətləri öz dillərinə tərcümə etdirməyə başlamışdır. Dastanının ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri də, bəhs olunduğu “Tufan”əhvalatının, kiçik dəyişikliklərlə üç böyük dinin müqəddəs kitabında eynilə verilməsidir. Gilqamış ölümsüzlük otunu tapan Ziusudranı (Utnapiştim) tapmaq üçün yola çıxır və Tilmun adasına çatır. Ziusudra burada Tövrat və Quranda Nuhun yaşı mövzusunda təkrarlanan bir ifadəylə özünün 950 yaşında olduğunu söyləyir və təxminən yarım əsr əvvəl yaşadığı tufan hekayəsini Gilqameşə danışır. Gilqameş dastanının ən nəzərə çarpan xüsusiyyəti onun poetik gücü və heyrətamiz dünyəviliyidir. Dastan əbədi dünyada fani insanının təşəbbüs və macəralarından bəhs edir. Gilqamış sevgi uğrunda olan ağır döyüşlərdə iştirak etdikdən sonra, tanrı dünyanı daşqınla dağıtmaq istədikdə Nuhun gəmisinə sığınmaqla sağ qalan qoca kişi və qadından əbədiliyin sirrini soruşur. Yaşlı cütlük onu əbədiliyin əlçatmaz olduğuna inandırırlar, lakin onlar Gilqamışa itirilmiş gəncliyini bərpa edəcək bitkinin yerini söyləyirlər. Bədbəxtlikdən dənizin dibindən qəhrəmanlıqla bitkini əldə edən Gilqamış onu yatarkən laqeydcəsinə açıq yerdə qoyur və ilan bitkini yeyir. Poemaya görə elə bunun üçün də ilanlar hər il dərilərini dəyişərək yeni həyat qazanır. Beləliklə, qəhrəman zövqlə yaşanan hər günün qayğısız bir səhərə açılacağını və məhz bunun əbədiliyə gedən yol olduğunu anlayır.

Dastandan bir parça:

...Sənin axtardığın həyat süstdür.

Sən onu heç vaxt tapa bilməyəcəksən.

Tanrılar insanı yaradanda ona ölümü paylaşmaq hüququ verirlər.

Gilqamış, təmiz paltarlarını geyin, başını yu və vanna qəbul et,

Əlini tutan uşağa diqqət yetir və qoy arvadın sənin ağuşunda xoşbəxt olsun.

Qədim Şumerlər - tarixin məlum və naməlum səhifəsi

Ən böyük Şumer şəhərində əhalinin sayı təxminən 80 min olmuşdur. Qədim şumerlər Mesopotamiya ərazisində məskunlaşmışdılar. “İki çayarası” adlanan bu ərazidə e.ə. III minilliyin əvvəllərindən başlayaraq Ur, Uruk, Kiş, Eredu, Laqaş, Umma, Nippur və digər Şumer şəhər-dövlətləri meydana gəlmişdi. İnsanların ən sıx məskunlaşdığı və Mesopotamiyanın ən böyük ticarət mərkəzlərindən olan

Urukda əhalinin sayı 80 mindən çox olmuşdur. E.ə III minillikdə Uruk dünyanın ən böyük şəhəri hesab olunurdu. Antik Mesopotamiya ilə bağlı ən qədim qaynaqlardan biri “Hökmdarlar siyahısı” adlanan gil lövhələrdir. Burada Şumer şəhər-dövlətlərinə başçılıq etmiş hökmdarların adı və onlar haqqında məlumat verilir.  Bu məlumatların çoxu gerçək tarixi faktlar olsa da, aralarında bəzi miflərə də rast gəlmək olar. Məsələn, bir hökmdarın 43200 il yaşaması əlbəttə ki, həqiqətə uyğun deyil. Həmin gil lövhələrdə Kiş şəhər-dövlətinə başçılıq etmiş şumerlərin yeganə qadın hökmdarı Kubabanın da adı çəkilir. Şumerlər pivəni çox sevirdilər.  Onlar çox yaxşı pivə hazırlaya bilirdilər. Bunu arxeoloqların Mesopotamiya ərazisində e.ə. IV minilliyə aid pivə istehsalı ilə bağlı aşkarladıqları qalıqlar da sübut edir. Ticarət işləri ilə bağlı tez-tez səhayətə çıxan şumerlər özləri ilə mütləq pivə də götürürdülər. Şumerlər mixi yazıdan e.ə. IV minillikdən etibarən hesablama, ticarət işlərinin qeydiyyatı və.s üçün istifadə edib. Lakin sonradan bu yazı hüquq, ədəbiyyat kimi müxtəlif sahələrdə də işlədilməyə başladı və 3 min ildən çox müddətdə öz işləkliyini qoruyub saxladı. Şumerlərin məşhur “Gilqamış dastanı”ndakı qəhrəman real tarixi şəxsiyyət olub. On iki gil lövhə üzərində yazılmış, üç min şeirdən ibarət bəşəriyyətin ən qədim yazılı dastanı olan “Gilqamış” dastanı Mesopotamiya ədəbiyyatının ən nadir və qiymətli nümunəsidir. Dastanda əbədi həyatın sirrini axtaran qəhrəmanın başına gələn hadisələrdən bəhs olunur. Qəhrəman yarıinsan, yarıtanrı kimi təqdim olunsa da, tarixçilər onun Uruk şəhər-dövlətinin V hökmdarı olduğunu iddia edirlər. Belə ki, “Hökmdarlar siyahısı” adlanan gil lövhələrdə Gilqamışın da adı var və onun e.ə. 2700-cü ildə yaşadığı ehtimal olunur. E.ə. II minillikdə Mesopotamiya babillər tərəfindən işğal olunduqdan sonra Şumer dövləti zəifləməyə başladı. Sonralar onların tarix, dil və mədəniyyətlərinə dair hər şey unuduldu və XIX əsrə qədər İraq çöllərində torpağın altında yatdı. XIX əsrdə fransız və ingilis arxeoloqları qədim assurlar haqqında təhqiqat apararkən Şumer mədəniyyətini də kəşf etdilər. Daha sonra mixi yazını oxumağa başlayan alimlər şumerlərə aid olduğu təsdiqlənən 500 mindən çox gil lövhəni aşkar etdilər. Lakin bəşəriyyət həmin yazıların bir çoxunu hələ də oxumaq iqtidarında deyil. “Gilqamış dastanı” dünyanın ən qədim ədəbi əsərlərindən biri, mixi yazı ilə yazılmış ən böyük və  Qədim Şərq ədəbiyyatının ən böyük əsərlərindən biridir. “Dastan” eradan əvvəl XVIII-XVII əsrlərdən başlayaraq 1500 il ərzində Şumer əfsanələri əsasında akkad dilində yaradılmışdır. Onun ən dolğun variantı XIX əsrin ortalarında Neynəvada hökmdar Aşşurbanipalın mixi yazı ilə yazılmış kitabxanasında aparılan qazıntılar zamanı aşkar edilmişdir. Dastan 12 altı sütunlu lövhənin üzərində kiçik mixi yazı ilə yazılmış, 3 minə yaxın misradan ibarətdir. “Gilqamış” dastanı qədim Şərq ədəbiyyatının ən böyük poetik əsəridir. Dövrümüzün oxucusunu təkcə dünyanın ilk sivilizasiyalarından birinin bədii-fəlsəfi fikrinin ən yüksək nailiyyəti kimi deyil, həm də bizə məlum olan ən qədim böyük poema kimi maraqlandırır. Gilqamış əfsanəsi həm də onun inkişafının uzun müddət ərzində izlənilə bilməsi ilə xüsusi maraq doğurur, çünki bir qəhrəmana həsr olunmuş epik nəğmələrin qeydləri 1500 il zaman məsafəsindən bizə gəlib çatmışdır. Epik əsərin əsrlər boyu inkişaf yolunu öyrənmək imkanı, əlbəttə ki, ümumən epik poeziyanın nəzəri cəhətdən öyrənilməsi üçün çox vacibdir. “Tarixən bu, bir çox başqa xalqların bir çox mifologiyalarının və dinlərinin xarakterini müəyyən edən “Möcüzəli Qəhrəmanın səyahəti”nin ilk abidələrindən biridir. Kitabda ən qədim  “superman”a cazibə hiss olunur. Mətni oxuyanda özünü böyük nəsə kəşf edən və “Gilqamış dastanı”nı və ya “Hər şeyi görənlər haqqında” (Akkad. ša nagba imuru) şeirini araşdıran arxeoloq kimi hiss edirsən. Eposun əsas personajları Gilqamış və Enkidudur. Onlar haqqında şumer dilində ayrı-ayrı nəğmələr də qoşulmuşdur. Nəğmələrin bəziləri e.ə. III minilliyin birinci yarısının sonunda yaradılmışdır.  Qəhrəmanların eyni bir rəqibi müqəddəs sidrləri qoruyan Humbaba (Xuvava) var idi. Onların əməllərini şumer mahnılarında şumer, Gilqamış eposunda isə akkad adlarını daşıyan tanrılar izləyir. “Gilqameş dastanı” dostluğun tərənnümüdür, o, təkcə insana xarici maneələri dəf etməyə kömək etmir, həm də onu dəyişdirir və nəcibləşdirir. Eposda o dövrün fəlsəfəsinin ətraf aləmə (kosmoqoniya elementləri, sonrakı nəşrdə “Böyük daşqın” hekayəsi), etika, insanın yeri və taleyi (ölməzlik axtarışı) haqqında çoxsaylı baxışları da öz əksini tapmışdır.

 “Gilqamış dastanı” qısa xülasə

Əsərin mərkəzi personajı dönməz qüvvəsi, xasiyyəti və qüdrəti ilə seçilən insan obrazında təqdim olunan Gilqamışdir. Süjet povesti müəllifin dürüst və açıq döyüşdə qalib gəldiyi Gilqamışın hakimiyyətini təsvir etdiyi anda cərəyan edir. Lakin Gilqamış çox yaxşı hökmdar deyil, çünki o, xalqını idarə edərkən sərt və qeyri-standart üsullardan istifadə edir. Buna görə də Gilqamışın zülmünə tab gətirə bilməyən sakinlər kömək üçün tanrılara müraciət edirlər. Tanrılar xalqın xahişinə qulaq asır və Gilqamışla güc və qüdrət baxımından bərabər olan Enkidu adlı bir adamı onun səltənətinə göndərirlər. Qaliblərin olmadığı güclülər arasında uzun və yorucu bir döyüş baş verir. Bundan sonra onlar arasında əsl dostluq başlayır və Gilqamışın anası Enkidunu övladlığa götürülmüş oğul kimi qəbul edir. Əsl dost qazanan Gilqamış kəskin şəkildə dəyişir, daha yumşaq və daha səbirli olur. Ancaq bir müddət sonra Gilqamış Enkidunun melanxolik və cansıxıcı olduğunu hiss etməyə başlayır, çünki sakit həyat onun gücünü və döyüş şövqünü itirməsinə səbəb olur. Hökmdar başa düşür ki, Enkidunun ona maneələri və çətinlikləri dəf etməyə imkan verəcək vəziyyətə ehtiyacı var. Buna görə də Gilqamış canavar Humbabanın yaşadığı yerlərə yürüş etmək üçün ordu toplayır. Enkidu ilə birlikdə canavarı məğlub edirlər. Sonra dostlar Gilqamışı ər kimi qəbul etməyə çalışan ilahə İştarın qarşısında yeni bir maneə ilə üzləşirlər. Ancaq bu vəziyyətdə də dostlar qalib gəlirlər. Dostların bu hərəkəti tanrıların qəzəbinə səbəb olur və onlar Enkiduya xəstəlik göndərirlər o, ölür. Evə qayıdarkən Gilqamış sehrli bir çiçək tapır, lakin bu çiçəyi Gilqamış gecə yatarkən ilan oğurlayıb udur. Gilqameş anlayır ki, indi o, heç vaxt ölməz olmayacaq, lakin bu həqiqəti sakit və təvazökarlıqla qəbul edir. Gilqamışın ruhu ümidsizlikdən, iztirabdan xilas olur, zehnində insan həyatının sonsuz olmadığı, yaxınlarının xatirəsinin gələcək nəsillərdə qorunub saxlanılması fikri gəlir. Əsərin semantik mənası ondadır ki, əsl dostluq istənilən həyat çətinliyini dəf etməyə kömək edir.

İstifadə edilmiş resurslar:

1.https://az.wikipedia.org/wiki/Gilqame%C5%9F_dastan%C4%B1

2.https://aydinyol.aztc.gov.az/newsview/2284/Qedim-Shumerler--tarixin-melum-ve-namelum-sehifesi

3.https://ru.wikipedia.org/wiki/Эпос_о_Гильгамеше

4.https://obrazovanie-gid.ru/uchitelyam/legenda-o-gilgameshe-kratkoe-soderzhanie.html

5.https://multiurok.ru/files/gilqamis-dastani.html

Hazırladı:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).