Qaqauzlar: adət və ənənələr

 

Qısa məlumat

     Qaqauzlar türkdilli xalqdır. Qaqauzların yığcam yaşadıqları müasir ərazi əsasən Bessarabiyanı (Moldovanın cənubu və Ukraynanın Odessa vilayəti) əhatə edir. Az bir qismi isə Bolqarıstan, Yunanıstan, Rumıniya və digər ölkələrdə yaşayır. Müasir qaqauzların ümumi sayı təxminən 250 min nəfərdir. Dinləri provoslav dinidir. Moldovanın tərkibində paytaxtı Komrat şəhəri olan Qaqauziya muxtar ərazi qurumu vardır.

Mənşələri

Qaqauzların mənşəyi ilə bağlı bir çox fərziyyələr mövcuddur: Qaqauzların əcdadları türkdilli xalqlardır: Oğuzlar, Peçeneqlər, Kumanlar olmuşlar. Türkiyədə səlcuq nəzəriyyəsi geniş yayılıb: Qaqauzlar XIII əsrdə Dobrucaya köçüb orada Polovtsularla birlikdə Oğuz dövlətini quran Səlcuq türklərinin nəslindəndir; Bolqarıstanda ən çox yayılmış fərziyyə budur ki, qaqauzlar türkləşmiş bolqarların nəslindəndirlər. Qaqauzlar 7-ci əsrdə Volqa sahillərindən Balkanlara köç edən və 9-cu əsrdə xristianlığı qəbul edən Bulqar türklərinin törəmələridir. Lakin bunun müasir linqvistik əsaslandırması yoxdur. Çox güman ki, yuxarıda göstərilən qrupların hamısı qaqauz xalqının etnogenezində iştirak etmişlər (P.S. tərçüməçidən:  Qaqauzların bugünkü dil və mədəniyyət, adət və ənənələrinə nəzər salsaq Azərbaycan türkləri ilə eyniyyət təşkil etdiklərini görmək çox asan olar).

Tarix

Qaqauzların tarixi ilə bağlı iniyədək tarixçilər arasında mübahisələr vardır. Aşağıda əsas fərziyyələr verilir:

XIII əsr (1259-1320) - Balkan yarımadasında qaqauzların əcdadlarının xristianlaşdırılması dövrü, bu, əsasən müxtəlif Balkan əfsanələrində əfsanəvi Sara Saltıkın uzun illər missioner fəaliyyəti nəticəsində mümkün olmuşdur.

XIV əsr (1320-1347) - Qaqauzların əcdadları Qıpçaq əsilli türkdilli xristian Balıq bəyin başçılığı ilə müstəqil Bulqar Knyazlığında Karvun ərazisində olublar. Karvun torpağı (Karvunum Terra) mərkəzi Karvuna şəhərində olmaqla bugünkü Bolqarıstanın şimal-şərqində yerləşirdi. XIV əsr (1347-1400) - Dobriçin (Balık oğlunun), ondan sonra isə 1386-cı ildən İvankonun (Dobriçin oğlu) başçılığı ilə müstəqil Bolqar Dobrudjan knyazlığının əsasını qaqauzlar qoymuşlar. Dobruja hazırda Bolqarıstanın şimal-şərqi və Rumıniyanın cənub-şərqində yerləşən coğrafi bölgədir.

XIV-XIX əsrlər (1400-1812) - Qaqauzlar Osmanlı İmperiyasının tərkibində olmuşlar. Bu ərazi Osmanlı tarixi sənədlərində “Uz Eyaleti” adı ilə qeyd olunan həmin Dobruca idi və  rus dilindən  tərcümədə “öz vətəni və ya öz ailəsi” (“Doğma uc” mənasını verir”.

1597-ci ilə aid Osmanlı İmperiyası daxilində əhalinin statistikasına görə, Varnada yaşayırdılar:

Türk xristianlar- 582 ev,

Türk müsəlmanlar-410 ev,

Yunanlar – 120 ev,

Koptlar-31 ev.

Bu statistikaya görə, 1597-ci ildə Varnada yaşayan xalqlar arasında bolqarlar olmadığından, belə çıxır ki, bolqarlar Varnada nisbətən  son dövrlərdə məskunlaşmağa başlayıblar. Başqa bir nəticə ondan ibarətdir ki, Varna şəhərinin əsl əhalisi qaqauzlar idi, çünki Balkan yarımadasında yalnız qaqauzlar türkdilli xristianlardır.

XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində Osmanlı imperiyasının zəifləməsi ilə əlaqədar olaraq Balkan yarımadasının ərazisi faktiki olaraq müxtəlif dövlətlər arasında parçalandı. ...Bu hadisə ilə əlaqədar, həmçinin Balkanlarda uzun illər Rusiya və Osmanlı imperiyaları arasında müharibə getdiyinə görə Rusiya Bessarabiyada kəndlilərin bir hissəsi, o cümlədən qaqauz əhalisinin bir hissəsi üçün əlverişli yaşayış şəraiti təklif etdi və nəticədə əhalinin bir hissəsi Balkan yarımadaları ərazisindən Bessarabiya ərazisinə köç etdi. Bessarabiyaya köçməyən qaqauzların bir hissəsi isə daha sonra Rumıniya ilə Bolqarıstan arasında tarixi Dobruca sərhədləri daxilində bölünərək tədricən rumınlara və bolqarlara assimilyasiya olundu.

XIX-XX əsrin əvvəlləri (1812-1917) - Qaqauzlar Bessarabiya ərazisindən Rusiya imperiyasına mühacirət etdilər.

XX əsr:

1906-cı il yanvar-Bessarabiyada 5 gün mövcud olan müstəqil Komrat Respublikası elan edildi.

1918-1940 - Qaqauzlar Rumıniya ərazisində Bessarabiyanın Rumıniyaya birləşməsinə nail olublar.

1940-1941: SSRİ- Almaniya arasında Ribbentrop-Molotov paktı əsasında kompakt yaşayan qaqauz əhalisinin bir hissəsi Bessarabiyanı (Akkerman bölgəsinə daxil oldu, 7 dekabr 1940-cı ildən İzmail rayonu adlandırıldı) tərk edir.

1940-cı ilin avqustunda Moldova MSSR Moldova SSR adlandırıldı. Bu dövrdə qaqauzların əksəriyyəti bu ərazidə yaşayırdılar.

1941-1944-cü illərdə II Dünya müharibəsi dövründə Bessarabiya ərazisi Rumuniyanın bir hissəsi olmuşdur.

1944-1990-cı illərdə qaqauzlar Moldova SSR-in tərkibində olmuşlar.

19 avqust 1990 -23 dekabr 1994- digər dövlətlər tərəfindən tanınmayan Qaqauziya Respublikası dövrü olmuşdur.

23.12.1994-cü ildən bu günə qədər qaqauzların əksəriyyəti Moldova daxilində Qaqauziya Muxtar Ərazi Birliyi tərkibində yaşayırlar.

Qaqauzların az bir qismi hələ də Cənubi Dobruca bölgəsində müasir Bolqarıstan ərazisində yaşayır, lakin gənc nəsil əsasən bolqar dilində danışır.

Dil

Qaqauz dili türk dillərinin cənub-qərb qolunun oğuz yarımqrupuna daxildir.

Qaqauz dilinin iki dialekti var - Çadırlunqski-Komrat (mərkəzi) və Vulkanesti (cənub). 20-ci əsrin ortalarına qədər qaqauzların yazısı olmamışdır. 1957-ci il iyulun 30-da Moldova SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə qaqauz dili üçün rus qrafikası əsasında yazı tətbiq edilmişdir. Lüğətlər, məktəb dərslikləri, kitablar nəşr olunmuşdur: “Əfsanələrin cığırı”, 1974, “Uzun kervan” (Uzun karvan, 1985), “Canavar yortuları” (Qurd bayramları, 1990) və bir çox başqaları və s. Hazırda latın əlifbasına əsaslanan əlifba rəsmi olaraq istifadə olunur.

Mədəniyyət

Geyimlər

XIX əsrin sonlarında qadınlar kətan köynək, önlüklü qolsuz paltar, nazik ağ yaylıq (dəb) üzərində böyük qara şərf (çomber) geyinirdilər. Qışda qolları olan paltar, yun pencək və xəz qolsuz pencək geyinirdilər. Bura həm də sırğalar, bilərziklər, muncuqlar, o cümlədən qızıl sikkələrdən ibarət boyunbağıda daxil idi. Kişi geyimləri: köynək, enli parça şalvar, enli qırmızı kəmər (qalpaq), yayda papaq, qışda qaraxan xəz papaq (qalpaq).

Çobanlar arasında adi köynək içərisində xəz olan qoyun dərisi şalvarla (meşin) birləşirdi; xəz qolsuz gödəkçə və bəzən qırmızı və ya yaşıl tikişlərlə bəzədilmiş qısa qoyun dərisi gödəkçəsi (kürk) olurdu.

Adlar

Qaqauz adı şəxsi ad, ata adı və soyaddan ibarətdir.

Adın ən çox tanınan forması adətən verilmiş ad və soyaddan ibarətdir. Qaqauzlar arasında belə bir sistem 20-ci əsrin ikinci yarısında qurulmuşdur. Müasir şəxsi qaqauz adları müxtəlif dövrlərə aiddir.

Qaqauzların toyqabağı ayin və adətləri

Qaqauz toyu: Qaqauzlar arasında əsas evlilik formaları

  Qaqauzlarda evliliyindən əvvəl uzun bir tanışlıq və dostluq dövrü olur. Gənclər adətən kütləvi kənd şənliklərində (xor, toplantı), məclislərdə (dərpək, sturmak, oturmaq), yaz oyunlarında (rop-rop), kollektiv yardım işində (məci və ya məclis, ortaqlıq), idman yarışlarında (gürəş, qoç.) görüşürlər. Qızlar isə xor yeri (yok) və ya məclislərdə iştirak edirlər. Birinci halda aralarındakı söhbətlər (laf etmək) bir-birindən (2-3 metr) məsafədə, məclislərdə bağlı pəncərədən söhbətləşərdilər. Qaqauz kəndlərinin camaatı bu adət-ənənələrin pozulmasını pisləyirlər. Bulaq başı  (çeşma) gənclərin sevimli görüş yeri idi. Oğlanla qız arasında nikah müqaviləsi onların razılığı və oğlanın qızın valideynlərinə elçi (ovçu) göndərmək qərarı ilə təmin edilirdi. Evlənmək qərarına gələn oğlan seçimi haqqında valideynlərinə yaşlı qohumları vasitəsilə məlumat verirdi. Elə ilk bayramda oğlanın valideynləri qıza baxmaq üçün müəyyən yerə gedir, onun hansı mənəvi və fiziki keyfiyyətlərə malik olması, maddi vəziyyətinin necə olması, hansı ailədən olması ilə maraqlanırdılar. Həmçinin yaxın qohumların da daxil olduğu ailə məclisində bəyin təklifi müzakirə olunurdu. Evlilik məsələsi ailə başçısından asılı idi, çünki ailənin qalan üzvləri onun iqtisadi və hüquqi tabeliyində idi. Oğllarının seçdiyi qız arzu olunan tələblərə cavab verirsə, ailə məclisində ovçu- yəni elçi seçərdilər. Bunlar dilli-dilavər natiq qadın və ya işgüzar, bacarıqlı  kişi olurdu. Şənbə və bazar günü ən uğurlu günlər hesab olunurdu. Elçilər gözə dəymədən (birdən imtina olarsa biabırçılıqdan uzaq olmaq üçün) səhər tezdən və ya axşam saatlarında gəlinin valideynlərinin yanına gedirdi. Çox vaxt elçi (ovçu) iki-üç dəfə gəlin evinə getməli olurdu. İlk dəfədən  gəlinin valideynlərinin elçilərə “hə” deməsi gəlinin ailəsinin nüfuzunu artırmaq üçün ümumiyyətlə rədd edilirdi. Gəlin evinə daxil olan elçi ilk növbədə maşa ilə sobanı qarışdırardı. Xalq bu mərasimi belə izah edir: “Sobanın istisi yandıqca, elçilik da bir o qədər uğurlu olsun”. Otağa daxil olan elçi əlini sobanın üstündə gəzdirər, kürəkənin seçdiyi qızın səliqəli və qənaətcil olduğuna əmin olmaq üçün sobanın içində çatların olub olmadığını yoxlayardı. Nişanla bağlı söhbət alleqorik olurdu. Söhbət gəlin üçün nəzərdə tutulan müəyyən bir məhsulun (dəvə, düyə, dəzgah və s.) alınmasından açılardı. Bəyin təklifi gəlinin valideynlərini qane etməsəydi, imtina yumşaq formada verildi: qızımız bu barədə bizə heçnə deməyib və ya cehiz hələ hazır deyil. Elçiliyin müsbət nəticəsi olduqda, tərəflər aralarında (soz) adlıanan bir gün təyin edərdilər. Razılıq əlaməti olaraq gəlinin valideynləri bəyin valideynlərinə hədiyyəlik paltar üçün qızın paltarlarından birini verirdilər. Eyni zamanda gəlinin paltarının verilməsi gələcəkdə nikah müqaviləsindən imtina etməyəcəklərinə bir növ təminat olmaqla yanaşı, nikaha rəsmi razılığı ifadə edən simvol idi. Ənənəyə görə, elçiliyin uğurlu nəticəsi şərəfinə gəlinin atası kiçik bir süfrə təşkil edirdi.

Söz (nişanlanma)

Ənənəvi qaqauz toyunun ilkin razılıqdan sonra növbəti mərhələsi söz - rəsmi razılıq mərasimi gəlir. Qaqauz kəndlərində bu ayin “annaşmaq, yavklu, etmak, yavklu olmaq, soz vermek, laf, laf brakmak” adlanır. Qaqauz kəndlərində ən çox yayılmış adlar söz və annaşmaqdır. Azərbaycan dilinə tərcümədə onlar “söz” və ya “razılaşma” deməkdir. Bəy və gəlinin qohumları arasında danışıqlar günü adətən şənbə gününə və ya hansısa təqvim bayramına təsadüf edirdi. Qonaqların tərkibinə oğlanın valideynləri, qardaş və bacıları, yaxın qohumlar, ilk  elçilik edənlər, oğlanın dostları daxil idi. Qonaqların sayı həmişə cüt seçilərdi. Gələnlər  özləri ilə qaynadlmış toyuq, içki, şirniyyat və gəlin üçün hədiyyə (nişan) götürdülər. Adətən axşamçağı yola çıxardılar. Gəlin evinə gələn qonaqlar içərisindən seçilmiş adam  evin darvazasını və ya qapısını döyərdi. Ev sahibləri həmən dəqiqə qapıya çıxmağa tələsməzdilər. Evin başçısı qapını açanda seçilmiş adam bildirirdi ki, razılığa əsasən qapınıza gəlmişik. Bəy öz dostları ilə içəri daxil olmazdılar. Digər qonaqlar isə gəlinin qohumları iləbir masa arxasında əyləşərdilər. Hər iki ailənin nümayəndələri arasında söhbət əvvəlcə abstrakt yumoristik xarakter daşıyar, getdikcə ciddi söhbətə çevrilərdi. Söhbətin əsas mövzuları gəlin üçün bəy tərəfindən verilən “ödənişin” miqdarı, gəlinin cehizinin tərkibi, rəsmi toy şənliklərində iştirak edənlərin təxmini sayı, hər iki tərəfdən hədiyyələrin sayı, ümumi xərclər olardı. Sonra isə toya hazırlıq və növbəti görüş təyin edilərdi. Danışıqların ən mühüm məsələsi gəlinin valideynlərinə ödəniləcək məbləğin müəyyən edilməsi idi. Qaqauz kəndlərinin çoxunda bu ödəniş boba xaki (baba haqqı) və ana topu(ana topu) adlanırdı. Toyda gəlin üçün ödənilən pul ən böyük xərc hesab edilirdi. Belə pulu yalnız varlı ailələr ödəyə bilərdi. Baba haqqının miqdarı ilə bağlı suallar həll edildikdən sonra bəylə gəlinin qohumları arasında gəlin üçün hədiyyə alqı-satqısı məsələsi həll edilir. Gəlinin layiqli cehizi (çiiz) olmalıdır. Bura yataq dəstləri, xalçalar, paltarlar, sandıqlar, tikmələr, dəsmallar və s. daxildir. Bundan əlavə, gəlinin valideynlərindən boxçalıq - bəy və yaxın qohumları üçün müəyyən sayda köynək, şərf, dəsmal və gənc ailə üçün “zestra” - müəyyən bir torpaq sahəsi tələb edilir. İki ailə arasında aparılan danışıqlar heç də həmişə yaxşı bitməyir. Müzakirə olunan məsələləri müsbət həll edən elçilər ovçular əllərini bir-birinə vurub, qucaqlaşıb öpüşürlər. Bundan sonra onlar süfrə açıb gəlini evliliyə razı olub-olmamasını soruşurlar. Gəlinlə bağlı bu sorğu formal xarakter daşıyır, çünki “evlilik məsələsi artıq valideynlər tərəfindən həll edilmişdi”. Nişan mərasiminin mühüm elementi gəlinin əlinə qızıl sikkə tikilmiş yaylıq və ya şərf (nışan çənbər) bağlanmasıdır. Dəsmal ilə bağlama adətinə böyük əhəmiyyət verilirdi. Yalnız ondan sonra qaqauz qızı nişanlı sayılırdı (yavklu qız). Nişandan sonra onun cəmiyyət arasına yalnız bu şərflə çıxmasına icazə verilərdi. Nişan mərasimi adətən qonaqların qurşaqlanması(bağlanması) ilə başa çatırdı: kişilərin dəsmalla, qadınların yaylıqla. Bayramın final hissəsinə dəvət olunan bəy və anası hədiyyə olaraq köynək və paltar alırdılar. Ziyafətdə gecəyə dəvət olunan skripkaçılar xüsusi melodiyalar ifa edirdilər. Ayrılarkən həyətdə dairəvi rəqs təşkil olunurdu, onun ortasında gəlin musiqi sədaları altında atası və anası ilə rəqs edirdi.

Mərasim dövrü Emiş (kişmiş)

Qaqauz toyunun rəsmi elçilikdən sonra növbəti mərhələsi kişmiş həftəsi (hafta emiş) adlanır. Kişmiş həftəsi (Hafta Emiş) nişanlandıqdan bir-iki həftə sonra baş tutur. Təyin olunmuş gün ərəfəsində şənliyə qonaqlar dəvət olunurlar. Bu məqsədlə hər iki ailədən gənc subay qohumlardan olan qasidlər (izmətçi) ayrılır. Onlara müəyyən mərasim məqamlarda bəyi müşayiət etmək, gəlinə hədiyyə aparmaqda köməklik etmək, cehiz çıxarmaq, təntənəli nikah süfrəsinə xidmət etmək vəzifəsi də tapşırılır. Dəvətnamələr at üstündə qoluna şərf (basma) bağlanmış xidmətçilər (izmətçi) tərəfindən paylanılır. Onlar toya dəvət olunanlara çotrada şərab da verir və Emişə dəvət edirlər. Əsas şənlik gəlin evində keçirilirdi. Gəlin tərəfindən şənliyə dəvətdə izmetçilərlə yanaşı, zılvalar (kumalar, drujkalar) - onun subay bacıları və dostları da iştirak edirdi. Onlar bəyi Emişə dəvət edirlər. Müəyyən olunmuş vaxtda dəvət olunanlar gəlinə hədiyyələrin gətirilməsi mərasimində iştirak etmək üçün bəyin evinə gəlirlər. Onlar bir neçə dəstə şəklində düzülürlər. Birində qaynadılmış toyuq və ya qaz, digərində xonçada (şirniyyat, kişmiş, qoz və s.), üçüncüsündə gəlinin valideynləri, qardaşları və bacıları üçün hədiyyələr olur. Gəlinin özü üçün hədiyyələri ayrı bir adam götürür. Emişdən sonrakı gün, daha dəqiq bazar günü, bir gün əvvəl bir-birlərinə verilən paltarları geyinmiş gəlin və bəy, özləri ilə şirniyyat, kişmiş, qoz-fındıq götürərək xora getdilər. Gənclər onları təbrik edir, bəy və gəlin isə əvəzində onları kişmişə qonaq edirlər. Xorda rəqs sifariş edilir, bu zaman gəlin bəylə əl-ələ tutaraq rəqs edir, bu, qaqauzların ənənəvi ədəb qaydalarına görə qohum olmayan oğlan və qızlara icazə verilməyiri. Bu rəqs zamanı gəlin açıq şəkildə nişanlısının əlini öpməlidir, bunun üçün bəydən bir manat və ya  qızıl sikkə alır.

İstifadə edilmiş resurslar:

1. https://ciachirhasdeu.wordpress.com/

2.https://ru.wikipedia.org/wiki/Гагаузы

Rus dilindən tərcümə etdi: Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi), Azərbaycan Respublikası “Təhsil Şurası” İB-nin İdarə Heyətinin üzvü