Cerri Toner: Qulları necə idarə etməli

 (P.S. tərcüməçidən; Cerri Toner - elmlər doktoru, professor, Kemberc Universitetinin antik filologiya tədqiqatı üzrə rəhbəri, universitetin antik ədəbiyyat fakültəsinin müəllimi. Onun elmi fəaliyyəti Qədim Romanın tarixi və mədəniyyəti ilə bağlıdır. Hazırda bir çox lahiyələr üzərində çalışır. Bu lahiyələr Roma əhalisinin aşağı təbəqələrinin  ictimai münasibətlərinə həsr edilmiş məsələlərdir.  

Annotasiya- latınca “annotatik” sözündən olub qeyd aparmaq, əlavə etmək deməkdir. Ədəbi  dildə annotasiyanın iki mənası vardır:

a)    hər hansı bir əsərə dair qeyd aparmaq;

b)    kitab, jurnal və məqalənin məzmununu qısa şəkildə şərh etmək. Annotasiyanın köməyi ilə oxucu hər hansı bir kitabın məzmununu qısa şəkildə mənimsəyir.

Annotasiyanın planında aşağıdakılar öz əksini tapmalıdır.

1. Kitabın adı, çap vərəqi, nəşriyyatın adı və harada nəşr edilməsi göstərilməlidir.

2. Kitabın müəllifinin(müəlliflərinin) adı bütöv yazılmalıdır.

3. Kitabın qısa məzmunu və əsas əlamətləri sadalanmalıdır.

4. Kitabın nə məqsədlə, nə üçün, kim üçün yazılması qeyd olunmalıdır.

      Annotasiyanı  əsasən, əsərin müəllifi (müəllifləri) yazır və məqsədini bir neçə cümlə ilə ifadə edir).

                                                  Annotasiya nədir?

    Müəyyən təsadüfi, lakin biri-biri ilə əlaqəli olmayan   hadisələr  halqası - Mark Sidoniy Falks adlı  romalı patrisini bu yazını yazmağa sövq etmişdir. Bu yazı yazılan dövrdən bizi təqribən 2000 illik bir tarix ayırır. Bu yazı idarəetmə, daha doğrusu insanların idarə edilməsi məsələlərinə aiddir. Falksın  əsəri məhz bu məsələni özündə əks etdirir və bu qədim romalının yazısı bu günün özündə də aktualdır. Baxmayaraq ki, artıq nə quldar, nə də ki, qullar vardır. Müasir idarəediciyə qətiyyən maraqlı olmaya bilər ki, Qədim İtaliyada, onun paytaxtı “Əbədi şəhər” adlandırılan Romada quldar və qullar arasında hansı münasibətlər baş vermişdir. Amma qeyd etməmək olmaz ki, bu günün özündə də iqtisadi münasibətlər tarixi baxımından Falksın hər bir sözü, hər bir fikri olduqca maraqlıdır. Bu baxımdan əsəri ərsəyə gətirən görkəmli ingilis tarixçisi Cerri Tonerin zəhməti əvəzsizdir. O, böyük zəhmət çəkərək, Aristoteldən başlamış - Katona qədər onlarca tarixi qaynaqlara müraciət etmiş və bu əsərin ərsəyə gəlməsinə nail olmuşdur.

Mark Sidoniy Falksın bütün yazıları bu gün də aktualdır.

Məsələn; “... qulun həyatı yalnız tər tökənədək işləməkdən ibarət olmamalıdır. Onun istirahətə və müəyyən edilmiş əyləncələrə də vaxtı olmalıdır. Bu o şərtlə mümkündür ki, qul özünü nümunəvi aparsın və özünün  ağır olmayan işini layiqincə yerinə yetirsin. Əgər qullar  zülm və zillət, aclıq və ehtiyac  içərisində əzab çəkəcəklərsə, iş görməyə həvəs göstərməyəcəklər, onlara verilən tapşırıqlardan müxtəlif bəhanələrlə boyun qaçırmağa çalışaçaqlar”.

   ”Qulları necə idarə etməli” adlı kitab müxtəlif kommersiya təşkilatlarının rəhbərləri, tələbələr, ali və orta ixtisas müəllimləri, dövlət və qeyri-kommersiya təşkilatlarının administrasiya rəhbərləri, bütün hərbi qoşun hissələri zabitləri, Qədim Roma və Qədim Dünya tarixini sevənlər, eləcə də ağıllı məsləhətləri dinləməyi sevənlər və sadəcə maraqlananlar və Azərbaycan dilində oxumağı sevənlər üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Cerri Toner-  elmlər doktoru, professor, Kemberc Universitetinin antik filologiya tədqiqatı üzrə rəhbəri, Universitetin antik ədəbiyyat fakültəsinin müəllimidir. Onun elmi fəaliyyəti Qədim Romanın tarixi və mədəniyyəti ilə bağlıdır. Hazırda bir çox lahiyələr üzərində çalışır. Bu lahiyələr Roma əhalisinin aşağı təbəqələrinin  ictimai münasibətlərinə həsr edilmiş məsələlərdir. Meri Bridlə birgə “ Roma imperiyasının kütləvi mədəniyəti” adlı kurs aparır. Kemberc Universitetində antik ədəbiyyat üzrə doktorluq distertasiyasını müdafiə etdikdən sonra  C. Toner 10 il ərzində London fondlar birjasında investisiya üzrə menecer olmuş və 15 milyard dollarlıq axtivlərlə işləmişdir. C. Toner gənc tələbələrin təhsil almasına hazırda da yardım etməkdə davam edir.

                                     Rus dili nəşrinə müqəddəmə

    Vediy Pollion adlı varlı romalı imperatora  xoş gəlmək üçün  gənc bir qulu cəzalandırır. Lakin onun bu hərəkəti imperatorun xoşuna gəlmir. Hətta belə hərəkətdən qəzəblənir və gənc qulun həmin dəqiqə azad olunmasını tələb edir. O vaxtlar bir çox romalılar qullara qarşı cəza tədbirlərinin tətbiq olunmasını  xoşlamırdılar. Onlar dərk edirdilər ki, qulları qorxutmaq yolu ilə yaxşı işləməyə vadar etmək mümkünsüzdür. Qullar öz ağalarının əmlakı olduğundan çoxları hesab edirdilər ki, onlara cəza tətbiqi öz əmlakına vurduğun ziyandır. Bir çox romalılar hesab edirdilər ki, yeni metodlardan istifadə etməklə - qulları daha yaxşı və həvəslə işləməyə sövq etmək olar. Bu təcrübədən çıxış edərək müasir dövrdə siz insanları təşkilat və kompaniyalarda, müəssisələrdə işləməyə sövq edə bilərsiniz.

  Bundan başqa, ”Qulları necə idarə etməli” kitabı göstərir ki, qədim romalılar rəhbərlik və liderlik məsələlərinə necə yanaşırlarmış. Onlar dərk edirdilər ki, hər hansı bir idarəetmə strukturunu yaratmaqla onun idarəedilməsi arasında böyük fərq vardır. Bu günkü menecerlərin ən böyük problemlərindən biri də ondan ibarətdir ki, onları tənqid edənlərdən qorxur və onlar belələri ilə “dost” olmağa çalışırlar. Qədim Romada isə bu gülünc sayılardı. Məgər Yuli Sezar Qalliyanı işğal etməyə yollananda belə fikir yürüdərdi? Əsl liderlər kütlədən fərqlənməli, öz bacarıqlarını nümayiş etdirməli və tabeliyində olanları ruhlandırmalı, ələ almağı bacarmalı, nəhayət ən sonda  lazım olanları yerinə yetirməyə məcbur etməyi bacarmalıdırlar.

   Bəzi oxucular bu məsələyə əsəbi yanaşaraq bildirirlər ki, qullara sahib olmaq ayrıdır, tabeliyində olanları idarə etmək ayrıdır. Ümumilikdə götürdükdə əlbəttə,  onlar haqlıdırlar. Amma məsələni daha dərindən izləyəndə biz bu iki halda oxşarlıq tapa bilərik. Xoşa gələn vəziyyət olmasa da, bu tarixi həqiqətdir desək yanılmarıq. Ona görə ki, qədim quldarlar kimi müasir korporasiyalar da öz insan resurslarından maksimum istifadə etmək istəyirlər. Əgər məsələyə daha diqqətlə nəzər yetirsək görərik ki, başqa insanları idarə etmək həmişə müəyyən məsələlərin həllini tələb edir. Məsələn; işçilərin qiymətləndirilməsi, onlar üçün motivasiya, nizam –intizamın gözlənilməsi, qaydaları pozanların cəzalandırılması və ən nəhayət onların işdən uzaqlaşdırılması və s. və il. Bu baxımdan bizə qədim romalıların təcrübəsinin köməyliyi dəyməmiş olmaz.

   Hesab edirik ki, istər ingilis, istər rus və istərsə də azərbaycanlı oxucular üçün bu yazılar əhəmiyyətli olacaqdır. Hesab edirik ki, qətiyyətli administrator olan Mark Sidoni Falks kimi müasir idarəedicilər də bilməlidirlər;  nə etmək lazımdır ki, işçilər onun sözlərinə əməl etsinlər, ona hörmət etsinlər, idarədə necə və nə cür qayda - qanun yaratmaq olar. Bütün bunlar bu günün tələbidir.

                                 Müəllifdən (Mark Sidoniy Falksdan )

Mən Mark Sidoniy Falks alicənab aildən olan, ata tərəfdən konsul, ana tərəfdən isə qədim senator nəslindənəm. Bizim ailə əlimizə keçəni buraxmadığımıza görə “Falks” (“caynaq”) adına layiq görülmüşdür. Mən VI Dəmir legionunda beşillik hərbi xidmətimi ləyaqətlə başa vurmuşam. Bu zaman bizə dinclik verməyən  şərq tayfalarına qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etmişəm. Hərbi xidmətdən sonra Romaya qayıdıb işlərimi qaydaya qoymuş, Kampaniya və Afrikadakı mənə məxsus torpaqlarımın idarəsinə başladım. Mənim ailəm uzun illərdir ki, saysız –hesabsız qullara malikdir. Onların idarə edilməsi ilə bağlı isə məlumatlı olanlarımız azdır.

  Qeyd: romalı olmayanlar üçün mənim fikirlərimi dillini başa düşmədiyim insanlara çatdırdığına görə Cerri Tonerə minnətdarlığımı bildirirəm.

                                        Cerri Tonerdən

Mark Sidoniy Falksın mövcudluğu elmi debatlar üçün əsas ola bilər. Lakin onun fikirləri yox. Məsələ ondadır ki, onun fikirləri quldarlığı öz gözləri ilə görən və bunu dərk edən bir romalının  fikirləridir. Roma dünyası yaranandan bəri quldarlıq onun əsas institutlarından biri olmuşdur. Quldarlıq o qədər adi, əsas və mühüm bir sahə olmuşdur ki, o dövrün insanları bunun olmamasını ağıllarına belə gətirə bilməzdilər. O dövrün quldarlığı ilə bu günün seçkilərində iştirak etmək müqayisə edilə bilər.... Təəssüflər olsun ki, o dövrün qulları bu barədə nə düşünmüşlər ? Bizim bu barədə məlumatlarımız yoxdur. Çünki danışılan dövrdə qulların fikirləri kimsəni maraqlandırmırdı. Amma qeyd etmək lazımdır ki,  Roma quldarlarının  qullar haqqında  fikirləri barədə bu əsər sayəsində məlumatlanmış oluruq. Mark Sidoniy Falksın yazısı sayəsində az da olsa dövrün quldarlıq quruluşu və quldar –qul münasibətləri haqqında məlumat əldə etmiş oluruq. O dövrün mövcud qaynaqları az da olsa dövrün təfsirini verir. Bu əsər Romada qulların idarə edilməsi məsələsinə toxunan ən azsaylı qaynaqlardan biridir.

M.S. Falksın yazdığını ilkin mənbədən oxumaq  əslində olduqca çətindir. Bəzən biri-birini təkzib edən məlumatlarla zəngindir. Lakin Qədim Roma standartlarına görə o – “ali zat”dır. Yazılarında yaşadığı dövrü  dəqiq göstərməsə də onun təqribən I –II əsrlərdə yaşadığını müəyyən etmək mümkündür.

  Mən hər başlığın sonunda daha yaxşı başa düşülsün deyə mətnə qısa izahatlar yazmışam. Bu izahatlar kitabın oxucularına köməklik etmək üçündür.

                                         Giriş: Ağa olmaq

     Bir neçə ay bundan əvvəl villada başıma qəribə bir hadisə gəldi. Bu hadisə qəribə olduğu qədər də mənim üçün maraqlı olduğundan bu kitabı yazmağa məni vadar etdi. Əgər daha ətraflı söyləsəm qonağım  alman tayfası - alanlardan (tərcüməçidən:-  alan tayfaları alman mənşəli deyil)  bir nəfəri əyləndirmək istəyirdim.

Sizə mənim belə bir barbarı qəbul etməyim və əyləndirməyim qəribə gəlməsin. İş ondadır ki, bu adam adi şəxs deyildi. Roma şəhərinə, imperatorun yanına gəlmiş böyük  bir nümayəndə, diplomat idi. Böyük və sevimli imperatorumuz bu qonağı mənə havalə edib, onun vətəninə qayıtmasına qədər mənim qonaqla xoş rəftar etməyimə göstəriş verdi. Biz qonaqla villada bağda güllükdə gəzdik, ona Roma qəhrəmanlarının mərmər heykəllərini göstərdim. Hadisə də elə burada baş verdi. Bütün diqqətimi mərmər heykəllərə verdiyimdən, cığırda atılmış torpağı yumşatmaq üçün dırmığa fikir verməmişdim. Mən onun üstünə ayağımı qoyduğumdan o ayağıma batdı və mən həm ağrıdan, həm də bunu gözləmədiyimdən qışqırdım. Alətə cavabdeh olan qul mənim tək ayağımla atıldığımı görərək, özünü itirdi. Əlbəttə mən o dəqiqə ürəyimdə: “ bu danışan əmək aləti məni qonaq yanında biyabır etdi” deyə fikirləşdirm. Nəzarətçini yanıma çağırıb:

-Bu qul hesab edir ki, ağanın ayağının əzilməsinə görə cavbdeh deyil, onun ayağını sındırın ki, bir daha belə alətləri hara gəldi atmasın deyə əmr verdim.  

Nəzarətçi və onun iki köməkçisi həmin dəqiqə qulu yerə yıxaraq ayaqlarını sındırmağa hazırlaşdılar. Elə bu zaman mənim barbar qonağım qəflətən qışqırdı:

-Yox, etməyin.

Ona tərəf çevrilib baxdıqda onun sifətinin təbaşir kimi ağ-appağ olduğunu gördüm.

-Nə baş verib? Siz oz qullarınızla məgər belə rəftar etmirsiniz ? deyə soruşdum.

Cavab verdi: Bizlərdə qul olmur.

  Siz qullarsız bir cəmiyyətin olduğunu təsəvvürünüzə gətirə bilərsinizmi? Bu cəmiyyət necə fəaliyyət göstərir? Bu cəmiyyətdə ağır və çirkli işləri kim görür ? Müharibə vaxtı əsir götürülənlər nə işlə məşğul olurlar? Bu kimi fikirlər ağlıma gəldi və qula qarşı hirsim soyudu.

Qul isə yazıq –yazıq mənə yalvarır və əhv edilməsini diləyirdi.

-Yaxşı, onu azad edin. Bu gün mən xeyirhaxam deyə söylədim.

Qonağı geri evə doğru apara-apara ağlıma gəldi ki, bu dilini başa düşmədiyim barbar, qullardan imtina edən ilk insan deyil, onun yaşadığı cəmiyyətdə belələri çoxdur və görəsən onlar tabeliyində olanlarla necə rəftar edirlər. Bu fikr ağlımdan çıxmırdı. Beləliklə, mənim ağlımda öz tabeliyində olanlarla necə işləmək, rəftar etmək, onları necə idarə etmək sualı yaranmış oldu.

  Bu həyati əhəmiyyətli bir məsələdir.  Həmişə öz var-dövlətini, sərvətini artırmaq istəyən insan bu işdə onun köməyinə nələr çatdığını bilməlidir. Bizim zamanəmizdə onlara xidmət edənlərlə rəftar edə bilməmələri məni təəccübləndirməyə başladı. Baxmayaraq ki, bu aşağı pillədən olanlar daima öz ağalarının yanında yüksəlməyə, onların etibarını qazanmağa çalışırlar.

 Mən hətta müşahidə etmişəm ki, aparıcı siyasətçi küçədə işləyən qadının üzünə gülümsəyir ki, seçkidə onun köməyindən istifadə edə bilsin. Bunu əksinə olaraq aşağı zümrədən olan qullara qarşı münasibətdə mərhəmət göstərmək gələcəkdə onların əməyi ilə öz sərvətini çoxaltmağa xidmət edə bilər. Mənim kitabım istər təsərrüfatda, istərsə də ailədə əsl məqsədə çatmaq üçün gərəklidir. Bu məqsəd isə sahibin(sahibkarın, ağanın)  bütün arzularına çatmasıdır. Kitabım eynizamanda ictimai pillədə yuxarı qalxmaq üçün kömək ola bilər. Bu kitab sosial bacarıqlar əldə etməyə xidmət edə bilər. Buna görə də öz evinin, təsərrüfatının inkişafına çalışan qayğıkeş hər bir ağa  vaxt tapıb bu kitabla tanış olmalıdır.

  İnanıram ki, ağa olmaq üçün hansısa bir elm vardır. Bu elm öz təsərrüfatını idarə etməkdə, qullarını idarə etməkdə, cəmiyyətdə lider olmaqda birinciliyi bacarmalıdır. İdarəedici və ağa hər iksi eyni keyfiyyətlərə malikdirmi? Sualının dəqiq cavabı yoxdur. Bəzi yunanlar hesab edirlər ki, insanlar daxili təbiətlərinə görə biri-birlərindən fərqlənirlər. O kəslər ki, məsələn; qullar ən yaxşısı mənim kimi yüksək zatlara daha yaxşı qulaq asmalı və mənim kimilərin tapşırıqlarını sözsüz yerinə yetirməlidirlər. Kölə özünə yox ağaya məxsusdur. Yunanlar hesab edirlər ki, azad insanların ruhu və bədəni qullarınkından fərqlənir. Qullar fiziki cəhətcə möhkəm bədənə malikdirlər. Ondan ötrü ki, çalışsınlar. Onların ruhları öyrənməyə qadir deyildir. Azad insanlar isə fiziki işlər üçün yaradılmayıblar, onların ruhu öyrənməyə qadirdir. Azad insanlar cəmiyyətin ictimai, siyasi və hərbi  işlərində iştirak etmək üçün yaranmışlar. Əlbəttə bəzən olur ki, təbiət səhvlər buraxır və elə olur ki, qullar azad insanların bədənini qazanırlar. Azad insanlarda xəstə bədən olur, lakin ruhları öyrənməkdə davam edir. Ümumilikdə yunanlar deyirlər ki, təbiət heç də  çox səhv buraxmır. Lakin o insanların taleyinə təsir edə bilir.

  Qeyd edim ki, romalıların çoxu bu fikirlə razı deyildir. Onlar əmindirlər ki, romalıların başqalarına tabe olması  təbiətə ziddir. Möhtəşəm imperiyanı idarə edən biz romalılar hesab edirik ki, qullar lazımlıdır. Roma mütəfəkkirləri hesab edirlər ki, ictimai razılıq əsasında ağa qul üzərində hökmə malik olur. Həm də qeyd edirlər ki, elə qullar da olur ki, öz əməlləri ilə onların təbiətcə qul olmalarını mümkünsüz edir. Əlbəttə belələri azad olunur və ağa mərhəmətini görürlər.

Romada qullar çoxdur. Mən eşitmişəm ki, İtalya yarımadası əhalisinin hər dörd  və ya üç  nəfərindən biri quldur. Hətta əhali sayı 60-70 milyon olan bizim nəhəng imperiyamızın əhalisinin hər səkkiz nəfərindən biri kölədir. Qeyd edim ki, qullar təkcə kənd ərazilərində çoxluq təşkil etmirlər. Roma şəhəri qullarla qaynayır. Onların sayı burada daha çoxdur. Ola bilsin ki, Romada bir miyona yaxın qul vardır. Roma əhalisinin 3/1 hissəsini  qullar təşkil edir. Amma bu dəqiq məlumat deyildir. Ola bilər ki, bu varlı zatların bir uydurmasıdır. Bütün bunlara baxmayaraq, bilməliyik ki, qullar bizə çox gərəklidir.

   Siz soruşa bilərsiniz ki, bu vəziyyət necə meydana gəlmişdir? Qul əməyi azad insanların əməyindən necə yaxşı qiymətləndirilə bilər? İndi izah edərəm. Keçmişdə,  respublika dövründə hər dəfə romalılar hər hansı bir İtaliya regionunu işğal edəndə torpaqların bir hissəsini özlərinə götürər və bu torpaqlarda romalı insanları məskunlaşdırardılar. Hesab edilirdi ki, bu məskənlər hərbi düşərgə olacaqdır. Lakin hərbi əməliyyatlar nəticəsində bir çox torpaqlar boş qaldı və istifadə olunmadı. Bu torpaqların sahibləri ya öldürülmüş, ya da ki, qaçmışdılar. Bunu görən senat elan etdi ki, boş qalmış torpaqları becərmək istəyən hər kəs illik dənli məhsulun 10% və meyvə-tərəvəzin 20% -ni ödəməklə torpaqlardan istifadə edə bilərlər. Burada məqsəd ondan ibarət idi ki, İtaliyada şəhərləri ərzaqla təmin edə bilən əhalinin  sayı artırılsın və Romanı əsgərlərlə təmin etmək mümkün olsun.

 Bu yaxşı təklif idi. Lakin nəticə gözlənildiyinin əksi oldu. Əslində varlı insanlar kimsəyə məxsus olmayan çoxlu sayda torpaq sahələri ələ keçirdilər. Qonşuluqda  kiçik torpaq sahələri olan kasıb kəndlilərin torpaqlarını ya xoşluqla, ya da ki, zorla əllərindən alıb öz ərazilərini genişləndirdilər. Kəndli hərbi mükəlləfiyyətə getdiyindən onun torpaqları becərilmir və varlı sahibkarlar torpağı ələ keçirirdilər. Beləliklə, iri torpaq sahibləri daha çox ərazilər ələ keçirmiş oldular. İri torpaq sahibləri torpağın  becərilməsi üçün azad kəndlilərdən istifadə etməyi məqsədəmüvafiq hesab etmirdilər. Ona görə ki, kəndlilər tez-tez orduya- hərbi xidmətə çağırılırdı. Bu səbəbdən torpaq sahibləri qul əməyindən istifadə etməyə üstünlük verirdilər. Qul əməyi həm də ona görə sərvəli idi ki, qullar evlənir və onların uşaqları da qul hesab edilirdi. Həm də qullar orduya çağırılmırdı. Dövləti müdafiə etmək qulara etibar edilmirdi. Daşınmaz əmlak sahibləri bu yolla həddindən çox varlanırdılar. Eynizamanda qulların sayı da artmış oldu. Lakin italiyalıraın sayında azalma müşahidə olunurdu. Bunun səbəbi ağır vergilər və tez-tez kəndlilərin hərbi xidmətə çağırılmalar  nəticəsində torpaqlarını itirmələri idi. Müharibə olmayan zamanlarda belə azad kəndlilərin iş tapmaqları olduqca çətin olurdu, beləki varlı torpaq sahibləri öz təsərrüfatlarında qul əməyindən istifadəyə önəm verirdilər. Sözsüz ki, Senat və roma xalqı bu məsələdə öz narahatçılığını göstərirdi. Bu səbəbdən orduya lazımı sayda əsgər toplamaq olmurdu və qullar bəzi hallarda öz ağalarını öldürmək kimi hallar baş verirdi. Lakin hakimiyyət dərk edirdi ki, varlı sahibkarların əllərindən bu torpaqları almaq da mümkünsüzdür. Dədə -babadan qalma torpaqları insanın əlindən necə almaq olar? Bəzi xalq trubunları qanunvericilikdə dəyişikliklər edilməsini irəli sürürdülər. Belə ki, bu cür qanunlarda iri torpaq sahiblərinə öz təsərrüfatlarında müəyyən qədər azad işçilərdən istifadə edilməsi təklif edilirdi. Lakin bu kimi təkliflərə əhəmiyyət verən olmadı. Qulların üsyan qaldırması təhlükəsi isə təhlükə olaraq qalırdı. Nəhayətdə belə bir qanun qəbul edildi ki, 20 yaşdan -40 yaşadək olan kişi vətəndaşlar İtaliyadan kənarda üç il ardıcıl olaraq  orduya çağırıla bilməzlər. Bu yolla da kəndlilərə öz kiçik torpaq sahələrinin əllərindən çıxmasının qarşısını almağa cəhd edilmiş oldu.

Xoşbəxtlikdən hazırda belə bir problem yoxdur. Ordu peşəkarlardan ibarətdir. Qulların axrıncı üsyanından isə çox illər keçmişdir. Müasir quldarları öz təsərrüfatları və qulları üzərində nəzarət düşündürməlidir. Bunu mən anadan  olandan dərk etmişəm. İdarəetmə qaydaalrını mən lap kiçik yaşlarımdan öyrənmişəm. Qulluqçularıma müxtəlif əmrlər verməklə məsələn; “Mənim plaşımı gətirin!”, “ Əllərimi yuyun!”, “Mənim səhər yeməyimi gətir, oğlan!” Bu mənim üçün adi gündəlik bir təcrübə idi. Gənc vaxtlarımdan isə öz atamdan hətta ən itaətsiz qullarla davranmaq qaydalarını da öyrəndim. Ailə və təsəttüfat; bax bu insan həyatının mənasıdır. Bunlar olmadan heç bir sivil cəmiyyət ola bilməz. Ev təsərrüfatı insana hər şey verir. Lakin təsərrüfat sadəcə ev deyil, orada qullar da olmalıdır.

 Əsl ailən olması üçün həyat yoldaşın və uşaqların olmalıdır. Onların da əməyi müəyyən xeyir gətirir. Lakin təsərrüfatda ən çox əməyi olanlar və gəlir qazandıranlar kölələrdir. Bu ən çox o vaxt gəlirli olur ki, təsərrüfat sahibi kənar işçi əməyindən istifadə etməsin. Biz başa düşürük ki, iş görmək üçün başqalarından xahiş etmək yolverilməzdir, alçaldıcıdır. Azad insanların əməyindən istifadə edərkən onlar səndən haqqının artırılmasını tələb edəcək və öz əməkləri ilə qarşında öyünəcəklər. Əgər sənin qulun varsa arxayın olursan ki, qul sənin verdiyin tapşırığı, işi sənin ürəyin istəyən kimi görəcəkdir. Bu baxımdan qullar ailənin bir hissəsidirlər.

  Ev təsərrüfatı - kiçik dövlətdir. Elə dövlət ki, özünün strukturu, iyerarxiyası, şəxsi ictimai hissləri olan dövlət. Ər/arvad, ata/oğul, ağa/qul - bax bunlar sosial həyatın, ev təsərrüfatın  əsas kərpicləridir. Beləliklə quldarlıq bu həyatın əsas hissələrindən biridir. Qul tamamilə öz ağasın sərəncamındadır, necə ki, vətəndaş da dövlətin sərəncamındadır. Lakin qul ağanın tam tabeleyindədir. Qulun qohumları olmur, o üzərinə evlənmə məsuliyyəti  götürə bilməz,  qula hətta adı  da ağa verir. Bu baxımdan yanaşanda köləlik sosial ölümdür. Kölə tamamilə və sözsüz tabe olmağa məcburdur. Təəssüflər olsun ki, bəzi hallarda köləyə qarşı  itaət etsin deyə  sərt metodlar tətbiq etmək zorunda qalmalı olursan. Ən vacibi köləni  ruhən məhv etməkdir. Məhz bu səbəbdən bir çox məğrur tayfalar məğlub olsalar da tabe olmaq istəməmişdirlər. Məsələn; İspaniyada kantabrlar kimi, onlar məğlub olsalar da tabe olmaq istəməmiş və ölümü üstün tutmuşlar.

  Qulların hüquqi haqqları yoxdur. Lakin hesab etməyin ki, onların elə işləri ancaq və ancaq ağır əməkdir. Müşahidələr göstərir ki, bir çox kölələr öz bacarıqlı ağalarının yanında  nüfuzlu mövqeyə malik olmuşlar. Azad kəndlilərdən elələri vardır ki, öz ailəsini dolandırmaq üçün ən ağır və çirkli işləri yerinə yetirmək məcburiyyətində qalırlar. Qullar da müxtəlif işləri yerinə yetirmək üçün bacarıqlıdırlar; istər bu qapıdakı qoca gözətçi olsun, istər masaya su gətirən gənc olsun, istərsə də gözəl cənc qız olsun. Böyük təsərrüfatlarda qullar ən müxtəlif işləri yerinə yetirir, öz ağasının bütün tapşırıqlarını canla - başla yerinə yetirirlər.

Atam mənə öyrədərdi ki, kölələr həyatda sənə gəlir qazanmaq  üçün lazımdır. Kölə əslində əhəmiyyəti olmayan elə bir əşyadır ki, o sənin sosial vəziyyətini müəyyən edir. Necə ki, yaxşı at onu minən haqqında fikir formalaşdırır, eləcə də tərbiyə edilmiş və ehtiram göstərməyi bacaran kölə öz ağasının ləyaqətini nümayiş etdirir. Əgər təsərrüfat sahibi hardasa 400 köləyə malikdirsə, ağanın (sahibkarın) nüfuzu artmış olar. Cəmiyyətdə yüksək mövqe  qazanmaq istəyənlər üçün bundan artıq nə lazımdır?

  Kölələr hətta tamamilə ləyaqətsiz olsalar belə, onlar yaxşı qulluq göstərməyi bacarırlar. Əgər Sizin bütün bunlar haqqında daha çox  bilmək marağınız varsa, elə isə ardını oxuyun. Hətta sizin şəxsi təcrübəniz  bu deyilənlərə əks olsa belə qədimlərdə baş verənlərin öyrənilməsindən yayınmayın. Oxuyun və öyrənin.

                                   Girişə aid  izahatlar (Cerri Tonerdən)

     Əsərdə adı çəkilən quldarlığın olmadığı bir cəmiyyətləri olan alan¹ tayfaları haqqında danışmağın özü göstərir ki, bu fakt romalı Falks  üçün olduqca maraqlı və qəribə idi. IV əsr tarixçisi Ammian Marsellin Falksın bu yazısını dəyərləndirmiş və yazının  o dövrün romalı auditoriyası  üçün minimum maraq doğuracağından bəhs etmişdir. O dövrdə çətin ki, elə bir romalı tapmaq olardı ki, quldarlığın ləğv edilməsini bəyənsin. Lakin barbarın bizlərdə quldarlıq yoxdur deyimi o dövr üçün fakt idi və bu gün bizim dövrümüzdə mənim pişiyim və yaxud avtomobilim yoxdur deməyimizə uyğun gəlmir. O dövrün varlı romalıları üçün qul vacib idi, necə ki, müasir dövrdə bizim işlətdiyimiz məişət avadanlıqları kimi. Qullar həmin dövrdə xoşlamadığımız bütün işləri – yumaq, təmizləmək, bişirmək və s. və il. kimi işlər görürdülər. Lakin bütün qullar eyni xasiyyətdə deyildilər. Ev işlərini yerinə yetirənlərlə, tarlada işləyənlər arasında böyük fərq var idi. Ev təsərrüfatında çalışan qullar çox vaxt  ağalarının sosial statusunu müəyyən edirdi, necə ki, bu gün ən bahalı televizor, maşın və ya kompyuterlər bizim sosial vəziyyətmizi müəyyən edir. Lakin tarlada çalışan qullara bu aid deyildi. Onlar iqtisadi baxımdan saxlanılırdı.

Yunanlar kölələrin təbiəti haqqında daha qəddar fikirdə olublar, nəinki romalılar.

Məlum olduğu kimi Aristotel hesab edirdi ki, qullar təbiətlərinə görə müstəqil ola bilməzlər və onlar həmişə kimdənsə asılı olmalıdırlar, onlar üçün ən yaxşısı ağalarının malı olmaqdır. Yunanlar içərisində elələri olmuşdur ki, hətta azad edilmiş qulları belə cəmiyyətin bir üzvü olmasına razı olmurdular. Romada başqa model hökm sürürdü, bura gələn müxtəlif mənşəli autsayderlər (kənardan gələnlər, kənar adam)  daima şəhər camaatına qaynayıb qarışırdılar. Romaya bu qədər insanların gəlişi onunla bağlı idi ki, müxtəlif məşəli, müxtəlif allahlara sitayiş edən və müxtəlif adətləri olan insanların  hamısı burada qəbul edilirdi. Bu yolla da Roma əlavə işçi qüvvəsinə olan tələbatını ödəmiş olurdu. Belə bir cəmiyyətdə qulların azad edilməsinə və azad romalı olmasına  qadağa qoyulmasının mənası yox idi. Həm də qeyd etmək lazımdır ki, köləliyə müvəqqəti hal kimi baxılırdı. Əgər qul özünü yaxşı məqamlarını göstərməyi bacarırdısa o azad roma vətəndaşı ola bilərdi. Lakin buna baxmayaraq Romada kölələr həm də ciddi cəzalandırıla da bilərdilər.

   Roma qanunlarına görə kölələr yuridik hüquqlara malik deyildilər. Lakin təcrübədə bu belə olmamışdır. Xüsusən də şəhər təsərrüfatlarında. Adətən şəhər qullarının  əşya  və pula sahib olmaq imkanları olurdu. Baxmayaraq ki, hüquqi cəhətcə bu əşya  və ya pul ( peculium)  ağanın əmlakı sayılırdı. Kölələrin evlənməsi qadağan olunsa da, praktikada isə onlara qadınlara münasibətlərə girməyə icazə verilirdi. İmperiya zamanında qulların bir çox qanuni hüquqlar əldə etmiş oldular. Məsələn; qəddar ağanın zülmündən imperator heykəlinə müraciət etmək kimi hüquq². Lakin bu kimi hüquqlar onu deməyə əsas vermir ki, imperatorlar kölələrin həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq istəyirdilər.

Ali hakimiyyət başçısı kimi imperatorlar bu zaman məsələyə sadəcə müdaxilə edə bilərdilər. İnsanlar imperatorlara öz işlərində kömək edəcək biri kimi baxırdılar.

Roma imperiyasındakı qulların sayı barədə danışarkən bu məsələyə ehtiyatla yanaşmaq gərəkdir. Oxucu dövrün qədim qaynaqlarında, müasir tarixşünaslıqla bağlı əsərlərdə bu barədə müəyyən məlumatlar tapa bilər.

 

 

 

 

 

 

 _____________________________                                            

¹alanlar – köçəri irandilli tayfalar. Alanlar skif-sarmat mənşəli tayfalar olmuşlar. Yazılı qaynaqlarda onlar haqqında məlumatlara e-nın I əsrində rast gəlinir.

²Burada imperator heykəlinə pənah gətirən qul hüququndan söhbət açılır.

 

 

 

 

 

                                                       I Fəsil

                                           Köləni necə almalı

 

    Əgər heykəltəraş hər hansı bir əsər yaratmaq istəyirsə o lazım olan daş parçası axtaracaqdır. Eləcə də qul almaq istəyən ağa sözsüz tabe olan, zəhmətkeş və xaraktercə  sahibinə tabe olmağı bacaran kölə, insan materialı  tapmağı bacarmalıdır. Burada ən əsası bazarda təqdim edilən kölənin seçiminə diqət verilməsidir. Belə ki, bu kölə həm fiziki, həm zehni, həm də mənəvi  cəhətdən sağlam olmalıdır.

 Mən sizə  bu çətin işdə - qulların necə alınması  işində köməklik göstərəcəm.

  Birincisi, köləni hardan almaq. Bir çoxları söyləyərlər ki, bunun üçün mərkəzi meydana, Kastor məbədinə getmək məsləhətdir. Lakin siz belə etməyin. Bu yerlərdə sizə keyfiyyətsiz “mallar” təqdim ediləcəkdir. Ən yaxşısı Panteon yaxınlığındakı “Septa Yuli” meydanına gedərək (tərcüməçidən:- qədim reklam)  qul alverçiləri ilə sövdələşməkdir. Belə qul alverçiləri ən yaxşı “mallar”ını həmişə xüsusi müştərilər üçün saxlayırlar. Siz hətta belə yerlərdə axta olunmuş qullar da tapa bilərsiniz, baxmayaraq ki, qanun belə “malların” satışına icazə vermir.

  Hüquqi baxımdan götürəndə kölələr ya əsir düşmüş, ya da ki, anadan qul doğulanlar olurlar. Amma həqiqətdə köləliyə düşməyin digər yolları da vardır. Bəzi insanlar var-yoxdan çıxdıqlarından və borca düşdüklərindən  qeyri-qanuni olaraq özlərini, yaxud uşaqlarını satırlar. Bu yolla da öz ailələrini xilas etməyə çalışırlar. Bundan başqa bic doğulan uşaqları bəziləri şəhər kənarına apararaq orada qoyur, başqaları isə bu uşaqları oradan götürərək  öz qulları kimi tərbiyə edirlər. Baxmayaraq ki, azad insanlardan törəyənlər azad  hesab edilirlər. Bəzən də olur ki, qul alverçiləri oğurlanmış  insanlarla alver edirlər.

  Bütün buna baxmayaraq müharibə zamanı əsir götürülənlərin qula çevrilməsi qanuni haldır. Belə insanlar öz həyatları üçün bizim əsgərlərə minnətdar olmalıdırlar ki, onlar öldürülməmiş və miskin həyatları saxlanılmışdır. Bu əsirlərin hazırda bizə çalışması onların bizə müqavimət göstərmələrinin hesabıdır. Varlı ailədən olan əsirlər öz ailələrinə qaytarıla bilərlər, əgər onların yerinə fidyə ( azad olunmaları üçün pul) ödənilsə. Başqaları isə həyatlarının saxlanılması müqabilində  ömürlük köləliklə cəzalanırlar.

  Mən özüm də bir vaxtlar Fars imperiyası ilə həmsərhəd olan kiçik bir şəhərə hücumda iştirak etmişəm. İlk öncə şəhər əhalisini sülh yolu ilə tabe olmaları haqqında danışıq apardıq, onlara həyatlarına toxunmayacağımızı bildirdik. Onlar razılaşmayanda şəhər divarlarını divar deşən maşınla dağıdaraq, şəhər əhalisinə istər qadın, istər kişi, istərsə də uşaq olsun  divan tutduq. Əhalinin çoxu şəhərin köhnə hissəinə qaçdı və bizim yanımıza danışıqlar üçün nümayəndələr göndərdilər. Həyatlarının xilas olunmasını dilədilər. Onlar əvvəldən bizim təkliflərimizi qəbul etmədiklərinə peşiman olduqlarını bildirdilər. Qərar qəbul edildi ki, kim  2000 sestersiy¹ ödəsə azad edilib buraxılacaqdır. 14 min insan bu fürsətdən istifadə edə bildi.

_________________

¹Sestersiy(lat. Sestertius) qədim Romada gümüş sikkə

     

 Hardasa 13 min nəfər və şəhərdən ələ keçirdiyimiz bütün qənimətlər satışa çıxarıldı. Bizim komandir alicənablıq göstərərək qulların yarıdan çoxunu yaxşı xidmətimizə görə bizə hədiyyə  etdi. Yerdə qalanlarını isə dövlət və öz xeyrinə satdı. Bütün bunlar əlbəttə ki, Yuli Sezar zamanında qazanılan qənimətlərlə müqayisə edilə bilməz. Deyirlər ki, onun Qalliyaya yürüşü zamanı milyondan çox kölə əldə edilmişdi. Yerusəlimin işğalı zamanı bütün yəhudi xalqı əsir götürülmüş oldu. Böyük Troyan Dakiyanı işğal edəndə döyüşkən tayfaları özünə tabe etdikdə də saysız - hesabsız əsir götürülərək qula çevrilmişdi. Bizim qənimətlərimiz bunların yanında əlbəttə ki, boş  bir şeydir.

Hansı yolla olmasından asılı olmayaraq elə ki, insan köləyə çevrildi, onu satmaq üçün quldarın əlinə düşür. Satış üçün nəzərdə tutulan qulları alıcıların daha yaxşı nəzərdən keçirmələri üçün onlara qayğı göstərilir. Yeni daxil olan qulların ayaqları təbaşirlə işarələnir. Kölə haqqında məlumatlar- anadan olduğu yer, onun şəxsi məlumatları boynundan asılmış xüsusi lövhəcikdən oxumaq olar. Qulların satışı xüsusi fərmanla  tənzimlənir. Buna “Курильные эдилы”¹ deyilir. Onun məqsədi qul haqqında bütün dəqiq məlumatları: xəstə olub-olmaması və s. və il.  alıcıya bildirməkdir.  Köləni satışa çıxaran  kəs qulun mənşəyi barədə məlumatlı olmalıdır. Bu zaman xüsusilə fikir vermək lazımdır ki, kölə hansı tayfaya məxsusdur. Bəzi tayfalar vardır ki, üzüyola, bəziləri isə sözə baxmaz olurlar. Kölə axtararkən müxtəlif fikirlər irəli sürülür. Lakin bir şeyi yadda saxlamaq lazımdır ki, romalı vətəndaşları kölə kimi almaq ən sonuncu variantda olmalıdır. Ən yaxısı belələrini Romadan kənara satmaqdır. Qeyd edim ki, azad doğulmuş romalının ömrünü sonadək köləlikdə keçirməsi düzgün deyildir. Hətta alman barbarları da öz xalqından olanları kölə kimi işlətmirlər. Bu qaraqabaq irqin nümayəndələrinin fanatikcəsinə qubarbaz olduqlarını görsəniz təəccüblənərsiniz. Onlar oyun zamanı meydana hər nə gəldi, hətta öz azadlıqlarını belə qoyarlar. Bəzən elə olur ki, oyunçu öz azadlığını qubarda uduzur. Belə olduqda onu qandallayıb aparırlar. Onlar söyləyirlər ki, buna ona görə razılaşırlar ki, vicdanlıdırlar. Amma mənə görə bu ancaq ağılsızlıqdan başqa bir şey deyildir. Lakin udan tərəf həmişə uduzanı sərhəddən kənara satılmasına nail olur.

  Böyük filosof Seneka² hesab edirdi ki, ən yaxşısı evdə bəslənmiş köləyə sahib olmaqdır. Ona görə ki, onlar başqa həyat tanımırlar. Onların etiraz etmək və qiyam qaldırmaq fikirləri olmayacaq.Siseronun yaxın dostu Attik də uzaqgörən olduğundan ancaq evdə bəslənmiş qullardan istifadə edərmiş. Belə qullar öz ağalarına qarşı heç vaxt çıxmazlar və onları hətta öz ataları hesab edərlər. Burada əsas problem ondadır ki, evdə kölələr yetişdirmək çox baha başa gəlir və vaxt aparır. Bəziləri deyir: evdə kölə yetişdirmək yaş gillə işləmək qədər ağırdır, lakin yaxşı ağa ondan istədiyi fiquru əldə edə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, yeni əldə edilmiş qulları da küçüklər kimi əhliləşdirmək mümkündür.

__________________________

¹“Курильные эдилы” ( Qədim Roma imperiyasında aşağı magistratlar; məhkəmə işlərinə baxanlar) - rəsmi şəxs, qul bazarlarını idarə edən, alqı-satqıya cavabdeh olan şəxs. Onların  xüsusi fərmanlar- ediktlər vermək hüquqları var idi. O dövrə aid belə fərmanların əksəriyyəti qulların alqı-satqısına aid olmuşdur.

²Lutsiy Anney Seneka – Roma filosofu, şair və dövlət xadimi

 

Yeni kölə alarkən onları “sındırmaq” (mənəvi cəhətcə) lazımdır ki, sonra ağaya qarşı çıxa bilməsinlər. Bundan başqa yeni kölə alarkən yadda saxlamaq lazımdır ki, onun əhliləşdirilməsinə müəyyən vaxt lazım olacaqdır. Beləki ilk günlər onunla mərhəmətli və yumşaq davranmaq gərəkdir. Hətta ona simpatiya nümayiş etdirmək lazımdır. Onu bərk cəzalandırmaq lazım deyil. Yeni kölə özünə tam gəlməmişdir və yeni yerinə tam öyrəşməmişdir. Xüsusilə bu kölə asan bir iş yerindən  çətin iş yerinə düşübsə. Bundan başqa məsləhətdir ki, bir məmləkətdən  və bir millətdən olan qulları çox almayın. Beləki, onlar eyni dildə danışar və biri - birilərini tanıya bilərlər. Bu isə sonradan ağaya problem yarada bilər. Hətta onlar öz aralarında razılığa gələrək sizi öldürməyə də qərar verə bilərlər. Əgər kölələr başqa-başqa millətlərdən olsalar bu problem olmayacaq. Kölə alarkən xüsusilə  quldur yürüşləri  zamanı ələ keçirilmiş qulların alınmasına fikir verin. Mən bir dəfə təsadüfən belə bir qul almışdım. Onu mənə satan tacir qulun latın dili bilməsini əsas gətirərək baha qiymətə mənə satdı. Bu qul sonra məhkəmə çəkişməsində sübut etməyə çalışırdı ki, o əslən Adriatik dənizi sahilindəki Motona şəhərindəndir və öz şəhərindəki limanda alış - veriş edərkən qəflətən dəniz quldurları tərəfindən oğurlanmış və qula çevrilmişdir. Hakim tərəfindən işi dinlənilən bu kölənin sübutları olmadığından iş rədd edilsə də, onu aldığım qiymətdən aşağı qiymətə satmaq məcburiyyətində qaldım. Ona görə ki, onun hər dəfə belə danışıqlarına qulaq asmaqdan bezmişdim.

  Sizin aldığınız malın(tərcüməçidən: qulun)  qiyməti heç şübhəsiz ki, malın keyfiyyətindən asılı olaraq dəyişkən olur. Nəzərdə saxlayın ki, qullar heç də ucuz deyil. Orta hesabla 15-40 yaş arası sağlam kişi qul üçün siz təqribən 1000 sestersiy ödəməlisiniz. Eyni yaş arası qadın qullara isə təqribən 800 sestersiy vermək olar. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, varlı olmayan şəxs 500 sestersiyə 4 nəfərlik ailəsini bir il ərzində dolandıra bilər. Beləliklə sizə aydın olar ki, həqiqətən də qullar ucuz deyildir. 8-15 yaş arası olanlar da demək olar ki, eyni qiymətədir. 60 yaşdan yuxarı və 8 yaşdan aşağı olanlar isə ucuz başa gəlirlər təqribən 400 sestersiyə. Yadda saxlayın ki, əgər qul hər hansı bir bacarıq sahibidirsə məsələn; oxumaq və yazmağı bacarırsa, müsahibatlıq işini bilirsə və yaxud bərbərlik sənətini bacarırsa onda bu qul sizə daha baha başa gələcəkdir.

Sözsüz ki, əgər sizin imkanınız varsa xətriniz istəyən qədər qula sahib ola bilərsiniz. Elə varlı insanlar olmuşlar ki, hər hansı bir xoşuna gələn mala çox böyük məbləğdə pul ödəmişlər. Məsələn; qul alverçisi Toraniy Mark Antoniyə olduqca yaraşıqlı, biri - birinə damcı su qədər oxşar olan iki uşaq satmışdı. Deyilənlərə görə Antoni ona 200 000 sestersiy ödəmişdir. Lakin sonralar məlum olmuşdur ki, uşaqların bir-birinə oxşarlığı ancaq bir təsadüf imiş. Beləki, uşaqlardan biri Asiyada, digəri isə Şimali Alp ətraflarında anadan olmuşlar və ayrı-ayrı dillərdə danışırlar. Mark Antoni Toraniy ilə  üzləşəndə və aldadıldığını soruşanda o cavab vermişdir ki, məhz elə bu səbəbdən uşaqların qiymətini  baha dedim. İki əkiz uşağın bir- birinə oxşarlığı mümkündür. Lakin müxtəlif ölkələrdə  anadan olanların bir-birinə belə oxşarlığı həqiqətən də unikal və möcüzəlidir.  Mark antoni qəzəbli olsada tacirin bu sözlərindən sonra yumşalır və Oktavianla bərabər hökmdar olduğundan mərhəmət göstərir.

   Bundan başqa qeyd edə bilərəm ki, qula görə ödənilən baha qiymətlərdən birini də Mark Skavr¹ məhşur qrammatik Dafnis üçün ödəmişdir. O, Attiyadan olan Pizavroya 750 min sestersiy ödəmişdir. Eşitmişəm ki, aktyor Rostsiy²  ilə 500 min sestersiy qazanırmış. Digər hallar da olmuşdur. Neronun hərbi yürüşlərində iştirak edən bir kölə 13 milyon sestersiyə öz azadlığını satın almışdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, ağaların belə pul xərcləməsi o demək deyildir ki, qul buna dəyər, bu sadəcə ağanın öz var-dövlətini nümayiş etdirməkdən başqa bir şey deyil.

Kölə alarkən onun xarakterinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır. Bəzən elə olur ki, qul həddindən çox kütbeyin olur, eləsi olur ki, məğrurdur və onu idarəetmək çətinlik yaradır. Evə kölə seçərkən ehtiramlı və təvazökar olanlarını seçin. Ev kölələri siçanlar kimi səssiz, utancaq, həmişə işsevən olmalıdırlar. Əlbəttə elələri olur ki, özlərini bu cürə qələbə verirlər və hesab edirlər ki, özlərinə rahat həyat tapacaqlar. Bir çox qullar düzgün davranaraq ağanın bütün tapşırıqlarını sözsüz yerinə yetirirlər. Belələri ağa qabından qalıqlarla qidalanmağa layiqdirlər.

  Kölə almaq məqamı gələndə alıcı çox ayıq-sayıq olmalıdır. Əgər siz maraqlandığınız qulu görsəniz  çəkinmədən ona yaxşıca baxın. Necə ki, bazarda at alarkən yoxladığınız kimi qulu da beləcə yoxlayın. Tacirdən tələb edin ki, kölənin bütün paltarlarını soyundursun. Belə işdə qul alverçisinə inanmaq olmaz. Bir çox tacirlər kölənin paltarları içərisində onun çatışmazlıqlarını gizlətməyə çalışırlar. Bəzən olur ki, qulun əyri ayaqlarını gizlətmək üçün ona uzun paltar geyindirirlər. Yaxud da əl-əlvan paltar geydirməklə kölənin arıq olmasını gizlətməyə çalışırlar. Fikir verir ki, kişi kölələrin cinsiyyət orqanları yerində olsun, siz yəqin ki, kölələrin törəməsini istəyərdiniz. Bir sözlə alacağınız malı tam yoxlamadan almayın. Qul alverçiləri namusu olmayan bir tayfadır. Sizi aldatmağa çalışacaqlar və sizdə çalışın aldanmayasınız. Onların əsas məqsədi nə yolla olursa - olsun qazanc əldə etməkdir. Bu yolda bütün fırıldaqlara əl atarlar. Alverçilər içərisində elələri də vardır ki, əgər qulun çolaq olmasına görə çox qazanc əldə edəcəklərsə, onu şikəst etməkdən çəkinməzlər. Bir çox kölələr daşınma zamanı müəyyən xəsarətlər alırlar. Yaralandıqları üçün qan itirir, çəkiləri azalır, zəncirlə bağlandıqlarından dərilərində yaralar meydana gəlir və s. Qul alverçiləri belə şeyləri hər vəclə gizlətməyə çalışırlar. Ona görə də çox diqqətli olun! Arıq və cılız qulları yaxşı qidalanan göstərmək üçün qul alverçiləri skipidar ağacının qətranından istifadə edirlər. Bu zaman kölənin dərisi parlaq və yumşaq olur. Yaxud müəyyən depilyatorlardan (qandan, heyvanın ödündən və qaz içalatından hazırlanmış xüsusi maddə) istifadə edərək onların yaşını cavan göstərməyə çalışırlar. Yaxud da sünbülçiçəyi kökünü şirin şərabla qarışdıraraq onu gənc köləyə içirdir və bu yolla onun cinsi yetkinlik dövrünü yubadırlar. Digər fırıldaq halları ondan ibarətdir ki, olur ki, qulun sifətinə boyaqlar çəkir, xəstə, çapıqları çox olanlara bahalı paltar geyindirməklə onu alıcının gözündən gizlətməyə çalışırlar.

 

  _____________________________

¹Mark Skavr - Roma dövlət xadimi

²Rostsiy - Kvint Rostsiy Qall (e.ə. 126-62-ci illər) tanınmış qədim Roma aktyoru

        

 

 

 

    Qul alan zaman suallar verin. Qul alverçisinin nə deməyinə fikir verməyin. Alverçidən kölənin xarakteri barədə soruşun. Əgər mal qadındırsa onun doğmaq imkanının olması barədə soruşun. Onun ölü uşaqlar dogub-doğmaması barədə soruşun. Çəkinmədən onun masturbasiya vəziyyəti barədə də məlumat əldə edin. Qulun hər hansı bir ağır cinayət işlədib-işlətməməsi barədə məlumat əldə edin. Qaçmağa meyillidir ya yox, qladiator kimi döyüşübmü və s. Bütün bunlar ona görə lazımdır ki, evdə belə problemlərlə qarşılaşmayasınız. Xüsusilə ağıllı və ə bilikli qullarla ehtiyatlı olun. İstənilən ağıllı qul gələcəkdə sizə əngəl ola bilər. Eləcə də aldığınız kölənin qumara, içkiyə meyilli olub-olmaması haqında da məlumat toplayın. Daim qəm-qüssə içərisində olan kölələri almaqdan çəkinin. Bu kimi hallar quldarların əsəblərinə toxunan haldır. Kim istəyər ki, aldığı qul göz yaşları içində yaşasın və kim deyə bilər ki, belələri intihar etməyəcəklər. Qanunlara görə satancı  alıcıya kölənin intihara meyilli olub-olmaması və yaxud buna cəhd etməsi barədə məlumat verməlidir. Lakin bizə verilən məlumatların heç də hamısı doğru olmadığından gərək öz intuisiyana arxayın olasan. Qulların intihar etməsi məsələsi çox yayılmış bir məsələdir. Belə ki, məsəl var deyərlər: “Qul olmaqdansa, ölmək yaxşıdır”, və yaxud “Kölə olmaqdan xoşlanmırsınız, bədbəxt olacaqsınız. Ancaq kölə olmaqda da qalacaqsınız”.

  Eləki bütün bu əməlləri yerinə yetirib qulu seçdiniz, qiymətdə razılığa gəlib müqvilə sənədini alın. Qanuna görə satıçı  zaminin adını göstərməlidir ki, alıcı əgər ciddi bir səbəb göstərərsə ödənilən pul geri qaytarılsın. Müqavilədə sizin adınız və mövqeyiniz, qulun adı və ya ləqəbi, onun mənşəyi, satıcının adı, zaminin adı, müqavilənin bağlandığı yer və tarix öz əksini tapmalıdır. Xüsusilə diqqət yetirin ki, alış zamanı qulun hər hansı bir əmlakı, pulu (əgər varsa) qulla birlikdə yeni ağaya verilməlidir. Bu barədə sövdələşmədə göstərilməlidir.

  Mütləq satıçıdan kölənin xarakteri barədə yazılı zəmanət alın. Zəmanət alarkən diqqət edin ki, hansı məsələlər burada  öz əksini tapmışdır. Xüsusilə qulun xəstəliyi, tənbəlliyi, qumar oyunlarına və içkiyə meyilliliyi, ağzından pis qoxunun gəlməməsi və s. Sağlamdır sözü həmişə kara gəlmir. Məsələn; dili kəsilmiş qul sağlamdırmı? Faktiki olaraq hər bir qulun hansısa kiçik də olsa bir deffekti olur. Mən belələri ilə çox rastlaşmışam: gecələr yerinə işəyən, epilepsiya xəstəliyindən əziyyət çəkən, ayağında barmaqları olmayan, dildən pəltək, “əliəyri-oğru” və s. Biz hamımız bilirik ki, pis qul nə deməkdir. Ona etibar etmək olmaz. Belələri tənbəl, ləng işləyən, həmişə gecikən, görməmiş, inadkar, baxışları müəmmalı, danışan zaman tez-tez çiyinlərini çəkəndirlər. Eləcə də biz yaxşı qullar haqında da bilirik: vicdanlı və sədaqətli, çalışqan, heç vaxt yoruldum deməyən. Problem ondadır ki, satışa çıxarılan kölələri seçərkən bütün bu keyfiyyətlərin hamısını yoxlamaq olmur.

  Kölələri seçib və aldıqdan sonra onlara hansı işləri verəcəyiniz barədə düşünün. Onlara ən müxtəlif işlər tapşıra bilərsiniz. Qulları iki qismə bölmək olar: kənd təsərrüfatında işləmək üçün və şəhər (ev təsərrüfatında) işləmək üçün. Əkinçiyə sənət, bağbanlıq, sudaşıyan, dulusçuluq, dalandar və s. və il. öyrətmək olar. Qadın kölələrdən  pal-paltar, ev işlərində, yun əyirmək, massaj etmək kimi işlərdə istifadə etmək olar. Bundan başqa əgər kölə qadın yaraşıqlıdırsa ona yemək bişirmək, masa  bəzəmək, ağaya qulluq etmək kimi işlər tapşırmaq olar. Əgər siz varlısınızsa və çoxlu qula sahibsinizsə onları işsiz qoymayın. Bunlar sizi gəzdirən, sizin üçün məktub oxuyan və ona cavabdeh olan, katib və s. Qeyd edim ki, bizim dövrümüzdə bəzi  şübhəli şöhrətpərəstlər gözəl kölə qadınları onlarla intim əlaqədə olmaq üçün alırlar. Eləcə də bizim romalı qadınlar doğduqları uşaqlara baxmağa tənbəllik edirlər. Belə hallarda kölə dayələrdən istifadə etmək məqsədəuyğundur. Uşaqlar ilk dəfə dil açanda kölə dayələrinə ana deyirlər. Mən öz uşaqlarıma da belələrindən dayə tuturam. Elə qullar vardır ki, onlar bizimlə uzun illərdir ki, bir yerdədir. Mənim keçmiş tərbiyəçim Feliks kimi məni səhərlər məktəbə aparar, bütün işlərdə - geyinməkdən tutmuş, oyun oynamağıma qədər köməklik edər, məni hər cürə narahatçılıqdan qoruyardı.Əlbəttə bu işi ona görə tapşırmışdılar ki, digər iş görməyi bacarmırdı. Görkəmli afinalı dövlət xadimi Perikl demişkən; “Ağacdan yıxılaraq ayağını sındırmış qul ancaq və ancaq tərbiyəçi olmağa yarayar”.

  Bir çox tərbiyəçilər həqiqətən də yüksək təhsilli olurlar. Sizdən asılıdır, öz uşağınıza savadlı tərbiyəçi tumaq istəyirsiniz, yoxsa mənim tərbiyəçim Feliks kimi birisini təyin edəcəksiniz. Diqqətli olun ki, yenicə elm öyrənməyə başlayan qul bundan istifadə edib özümü dahi kimi qələmə verməsin. Belələri uşağınızın inkişafına mane olar. Belə tərbiyəçilər uşağınıza pis vəırdişlər öyrədə bilərlər. Hətta deyilənlərə görə, Böyük İsgəndər öz tərbiyəçisi Leonidin pis vərdişlərindən əziyyət çəkmişdir.

   Özünü gözə soxanlardan və tərifləyənlərdən özünüzü gözləyin. Var-dövlətinizi yümayiş etdirməklə özünüzə şöhrət qətirməkdən çəkinin. Tanıdığım varlı bir əxlaqsız evində kölə saxlayırdı. Bu kölənin vəzifəsi ağasının qəbul etdiyi insanların adlarını onun yadına salmaq idi. Evində qəbul etdiyi insanların adını kölənin ağa yadına salınması necə də təhqiredicidir. Bu şəxsin adı  Kalviziy Sabindir. Ona çoxlu torpaq sahələri vərəsəlik yolu ilə keçmişdir. Təhsili olmayan biridir. Yaddaşı  o qədər zəif biridir ki, Homer qəhrəmanlarının adlarını belə yadda saxlaya bilmir. Özünü təhsilli göstərmək üçün, sərvətinin çoxluğundan istifadə edərək və çoxlu pul xərcləyərək bir – çox ağıllı kölə almış və onları ədəbi əsərləri öyrənməyə məcbur etmişdi. Kölələrdən biri Hömerin əsərlərini əzbərdən öyrənməli, digəri Heosidi, digərləri isə bütün lirik şairlərin şeirlərini əzbərdən öyrənməli idilər. Evinə qonaq gələnlərə süfrə arxasında rahatlıq verməz, onlardan xahiş edərdi ki, hər hansı bir əsərdən parça desinlər və onun kölə  komandası bu sözlərin davamını söyləyəcək. Sabin iddia edirdi ki, bu kölələr ona çox baha başa gəlmişdir. (Həqiqətdə isə kitab şkafına çəkilən xərc qədər xərc çəkmişdi). Əlbəttə, hər kölə öz ağası üçün belə orjinal olmur. Dövlət də belə kölələrdən istifadə edir. Belələrini müxtəlif hesabatların aparılması və yolların təmiri üçün yetişdirir.  Əgər siz belələrini qazanmaq istəsəniz və onların alınmasına  lazımı miqdarda pul ödəsəniz, onlar hətta ən aşağı işlərdə belə çalışmağa razı olarlar. Ancaq dövlət qulluqçusu olsa belə onları gözdən uzaq qoymaq olmaz. İmperator Troyan Plinini Roma əyalətlərindən biri olan Vifiniyaya, korrupsiya hallarının araşdırılması üçün göndərəndə o aydınlaşdırdı ki, dövlət kölələri yerinə cəzadan qaçan cinayətkarlar işlədilir. Onlar hətta uzun illər ərzində dövlət kölələrinin əksəriyyəti kimi gündəlik  haqq almışlar. Cinayətkar olmaqlarına baxmayaraq uzun illər ərzində mövqelərini saxlamışlar. Bundan əlavə aydınlaşdırıldı ki, belələri yaxşı həyat sürmüşlər (P.S. tərcüməçidən: müasir dövrə  nə qədr uyğun gəlir deyilmi?). Şübhəsiz ki, imperator tələb edirdi ki, belə cinayətkarlar öz cəzalarını əgər bu illər ərzində iş qüvvələrini itirməyiblərsə çəksinlər. Ən sonda belələrini ağır işlərdə- ictimai hamamlarda və ya kanalizasiya işlərində işlədərdilər.

O ki, qaldı alınan qulların sayına biz Katonun¹ söylədiyi kimi əsas məsələdə plantasiyanın sahəsinə və yetişdirilən məhsulun(əgər qul sahədə işləyəcəksə) fikir verməliyik. Katon zeytun və üzüm bağlarının becərilməsinə aid iki hal  göstərir.  Birinci -zeytun bağlarının salınmasına aid göstərir ki, 60 hektar ərazinin salınmasına qulluq göstərən kölələr lazımdır. Belə ərazi üçün 13 kölə kifayət edər: nəzarətçi, iqtisadçı, 5 müxtəlif yönümlü işçi, 3 yükdaşıyan, 1 eşşək sürən, 1 donuz saxlayan və 1 qoyun otaran. İkinci  - 25 hektarlıq üzüm tənəklərinin yetişdirilməsi üçündür. Onun söylədiyinə görə bunun üçün 15 kölə kifayətdir: nəzarətçi, iqtisadçı,10 müxtəlifyönümlü işçi, daşıyıcı, eşşəklərə baxan, donuz saxlayan. Digərləri hesab edir ki, iki hektar əraziyə bir kölə bəs edər. Lakin şəxsən mən hesab edirəm ki, bu qaydalar tam təsdiqini tapmamış qaydalardır. Katon sadəcə qaydalar verməklə istəmişdir ki, biz təsərüfat sahələrimizin azlığı və ya çoxluğundan  asılı olaraq nə qədər kölə işlətmək lazım olduğunu bilək. Bundan əlavə nəzarətçi və iqtisadçıları tələb olunan qullar sırasına aid etmək düzgün deyil.

   Çobanların sayı müxtəlif yollarla müəyyən edilir. Təcrübəmdən bilirəm ki, yun verən 80 -100 qoyuna 1 çoban kifayət edir.Əgər sürü çoxdursa (bəzən olur ki, sürüdə 1000-ə yaxın qoyun olur) o zaman sürünü ən azı 3 hissəyə bölün. Mənim özümün 700 baş qoyunum var. 50 baş at otarmaq üçün iki çoban kifayət edir. Onların hər birinə bir yabı vermək lazımdır. Varlı torpaq sahibləri adətən öz təsərrüfatlarının idarə edilməsi işini öz ailəsindən olan adamlara tapşırırlar. Əgər onların evi plantasiyadan çox uzaqda yerləşirsə, bu zaman sahədə bir dəmirçi və ya hansısa sənətkar yerləşdirmək lazımdır ki, hər hansı bir alət xarab olduqda qullar vaxt itkisinə yol verməsinlər və daha çox qazanc əldə etmək mümkün olsun.

   Keçmişdə bizim nəsillərin həyatı başqa olmuşdur ! O zamanlar bizim bu diskussiyalara ehtiyac olmazmış. Onlar sadə yaşamış, bəlkə də bir qula sahib olmuşlar və kölə ağa ilə bir masa arxasında yemək də yeyərmiş. Amma indi biz ərzaq anbarının  ağzına klid vurur və çalışırıq ki, şərabımız evimizə buraxdığımız bir legion kölələrin əlinə keçməsin. Onlar o qədər çoxdurlar ki, bizə ayrıca bir kölə lazımdır ki, onların adlarını xatırlatsın.

    Özünü təmin etmə hazırda köhnəlmişdir? Niyə bizə özümüzü varlı göstərmək üçün çoxlu sayda kölə lazımdır? Göylərə baxın: görərsiniz ki, tanrılar özlərinə heç nə götürmədən hər şeyi bizə verirlər. İndi isə torpağa baxın: görərsiniz ki, öz əzəmətini, sərvətini göstərmək naminə çoxlu sayda kölə aılanlar var. Pompeyin azad etdiyi Demetri Pompeydən də varlı olduğu üçün utanırdımı? Və yaxud ondan xoşbəxt idimi? Hər gün o ordu başçısı kimi sahib olduğu kölələrin siyahısını yoxlayarmış. Diogenin  ümumiyyətlə bir köləsi olmuşdir. Lakin o da onun yanından  qaçmışdı. Diogenə onun yeri barədə məlumat veriləndə kölənin geri qaytarmaq  barədə belə düşünməmişdi.

___________________________

¹Katon - Roma dövlət xadimi

 

Diogen demişdi: “Bu  biabırçılıqdır ki, mənim köləm mənsiz dolana bilir, mən onsuz dolana bilməzdim”. Mən onun bu kələmlarını belə dərk edirəm: “ Bu bədbəxt qul qaçan kimi, mən öz azadlığımı yenidən geri qaytardım”.

    Qullar həm də çoxlu xərc deməkdir. Siz gərək bu qarınquluların iştahaslarına da nəzarət edəsiniz. Onlara paltar alasınız. Siz həmişə onların  əllərinə nəzarət etməlisiniz ki, nə isə çırpışdırmasınlar. Siz elə insanlarla (tərcüməçidən: ilk dəfədir ki, qaynaqda kölə insan adlandırılır)  işləyirsiniz ki, onlar sizə nifrət edirlər. Amma bəs talehin bizə nazil etdiyi sərvətimizi necə qoruyaq? Ulduzlar müəyyən etdiyi kimi qəbul etmək lazımdır: romalılar dünyanı idarə etmək üçün doğulmuşlar!Biz qullara sahib olmaqdan imtina edə bilmərik. Ən azından siz kölələrinizə ad verəndə bunu unutmayın (P.S. deməli həmin dövrdə sahibi tərəfindən köləyə verilən adın da böyük əhəmiyyəti var imiş). Kölələrə sizin üçün əhəmiyyətli olan şən  adlar verin: məsələn; onu aldığınız yerin adı və ya gülməli bir ad verin ki,  guya sizin  köləyə verdiyiniz pul heçnədir. Mən bir dəfə kölə almışdım (qeyd edim ki, heç də uçuz başa gəlməmişdi) mənim şəhərdəki villama çatmağa az qalmış yıxılaraq qolunu sındırdı. Sizcə mən ona nə ad verdim? “Bəxtigətirən”...   

 

                                    I fəslə  aid  izahatlar (Cerri Tonerdən)

    Əsərdə  kölələrin alınması ilə bağlı göstərilən məsələlərin çoxu kənd  təsərrüfatında yox, ev təsərrüfatı üçün alınan qullar barədədir. Ancaq fakt faktlığında qalır ki, bu qullar öz ağaları ilə birgə qaldıqlarından onlara, ailələrinə qulluq etdiklərindən ağa onlara xüsusi diqqət yetirməli idi. Kənd təsərrüfatlarında işləyənlərlə münasibət tam başqa olmuşdur. İri torpaq sahibləri bu işlə qətiyyən maraqlanmamış, bu işi öz idarəedicilərinin ixtiyarına buraxmışlar. Kiçik torpaq sahibləri isə kölənin alınmasına şəxsən özləri  rəhbərlik edərdi (P.S. müasir dövrdə varlnın və yoxsulun bazarlıq etdiyi kimi).

  Kölənin seçilməsində dəqiqlik lazımdır və vasvasılığa yol vermək olmaz. Hətta Romanın ən əzəmətli qabiliyyətli qələbələri zamanı buna yol verilməmişdir.         Azad doğulmuş romalı vətəndaşı öz razılığı olmadan hüquqlarından məhrum etmək olmaz. Lakin sosial həyatın acı faktlarından biri odur ki, azad doğulan romalı uşaqlar öz valideynləri tərfindən atılması ucbatından və yaxud onları saxlamağa imkanları olmadığından bu uşaqlar soyuqdan ölməsə idilər və zibillikdəki itlər tərəfindən yeyilməsəydilər çox vaxt qul alverçilərininəlinə düşür və satışa çıxarılaraq tapılmış uşaq kimi tərbiyə olunurdular. Belə uşaqlar faktiki olaraq öz yiyələrinin köləsinə çevrilmiş olurdu. Baxmayaraq ki, teatr tamaşalarında göstərilir ki, belə uşaqları əsl valideynləri tapırlar. Belə hallar olmuş olsa da çox nadir  hallarda baş vermiş olmuşdur.

   Müasir dövrdə hələ də tam aydınlaşdırılmayıbdır ki, romalılar öz kölələrinin törənilməsinə diqqət yetiriblər ya yox. Kölələrin çoxalması təbii yolla baş verirdi. Belə ki, kölələrə cinsi əlaqələrə girməyə icazə verilirdi. Kölənin ağası belə münasibətləri təqdirəlayiq hesab edirdi. Lakin ağanın bu kimi işlərdə rolu barədə dəqiq məlumat yoxdur. Hətta ağanın bu kimi işlərdən xəbəri olsa belə məlum deyil ki, o kölə artımına razı olmuşdur  ya yox. Sahiblər özləri yaraşıqlı kölə qadınlarla intim əlaqələr quraraq onlardan uşaqlar meydana gətirilmişdir. Kölə qadın tərəfindən doğulan uşaqlar hətta onun atası quldar olsa belə  hüquqi baxımdan kölə hesab edilirdi.

   Kölənin qiyməti məsələsinə xüsusi diqqət vermək lazımdır. Bu barədə bizim dövrə  çox az məlumat gəlib çatmışdır. Kölənin nominal qiyməti qədim imperiya dövründə infilyasiya nəticəsində qalxsa da qaynağın yazdığı dövrdə qiymətin yüksək olması və ya aşağı düşməsi barədə tam məlumat yoxdur. Amma dövrün məlumatları onu deməyə əsas verir ki, xristianlığın yayılması nəticəsində quldarlığa baxış  ümumilikdə dəyişmişdir.  Mark Antoni tərəfindən əkiz qullara böyük miqdarda pul ödənilməsi məsələsi öz dövrünün nadir hadisəsi kimi tarixə daxil olmuşdur. Qul üçün ödənilən pulun miqdarını təyin etmək çox çətindir. Falks qeyd etdiyi kimi 500 sestersiyə dörd nəfərlik ailə bir il ərzində çörək və yarma ilə dolana bilərdi. Bunu nəzərə alcaq müxtəlif ərzaq məhsulları, yaşayış və paltarlara olan tələbatı da nəzərə alcaq bu məbləğ daha çox olmalıdır. Əgər biz bütün bunlar üçün 1000 sestersiy götürsək ilbəildən Markın (kitabın müəllifinin) söylədiyi kimi yaşamaq bahalaşırmış. Əlbətə bu bahalaşma yoxsul və hətta orta romalı üçün nəzərə çarpır. Kölə həm də adi sənətkar və ya varlı olmayan romalı üçün əlçatmaz  idi. Buradan aydın olur ki, çoxlu sayda qul saxlamaq iqtisadi baxımdan əlverişli deyil, ancaq öz sərvətini nümayiş etdirmək üçün lazım imiş.

   İtaliyada qulların sayının çox olmasına baxmayaraq, bir çox qaynaqlarda kölələrin işlədilməsinin mənəvi cəhətləri qabardılır. Bəzən bu daxili münaqişənin izahını vermək çətin olur. Çoxlu sayda kölə əməyindən istifadə edən romalılar eynizamanda bunu  əxlaqa zidd hesab edirdilər? Biz Roma mənbələrində, xüsusən Seneka kimi yazıçıların əsərlərindəki ritorik üstünlüklərə diqqət etməliyik. Romanın əvvəlki qüdrətinin itirilməsi öz əksini bir çox əsərlərdə tapmışdır. Bunlara müraciət etməklə romalılar öz günahlarını yumşaltmağa cəhd edir, qul əməyindən istifadə edilməsinə haqq qazandırırdılar.

                                                     II Fəsil

                       Qullardan verə biləcəklərini necə almalı

    Beləliklə, siz kölə əldə etdiniz. İndi onları necə idarə edəcəksiniz ki, onlar tam fədakarlıqla işləsinlər? İşə yeni başlayan bir çox quldarlar elə bilirlər ki, tək bircə qamçı ilə hər şeyi həll edə biləcəklər. Bizim kimi lap qədimlərdən qul sahibi olan ailələr bilirlər ki, bu cür davranmaq kölələri yorur və işə həvəslərini tükədir, lap sonda isə onları işə yararsız hala gətirib çıxarır. Əgər siz zora əl atmaqla məsələni həll etmək istəsəniz, bu sizə tabe olanların özlərinə qapanmasına və idarəedilməz olmalarına gətirib çıxara bilər. Belə qullar - kölə yox, cəhənnəm ununa cevrilirlər. Qəddarlıq -bu ikibaşlı dəyənəkdir və  bu dəyənək çox vaxt köləyə deyil, ağaya dəyir. Qamçıdan bəlkə də mədənlərdə istifadə oluna bilər, amma tarlada və yaxud evdə yox. Siz dərk etməlisiniz ki, kölə sahibi olmaqla üzərinizə kölələrlə lazımi qaydada davranmaq məsuliyyəti götürürsünüz. Əgər müvafiq qaydalara əməl etsəniz kölə  indi və bundan sonra da səylə çalışacaqdır.

   Bu məsuliyyət hissi cəmiyyətin yüksək təbəqələrinin nümayiş etdirdiyi məsuliyyət hissidir. Bu hiss tələb edir ki, cəmiyyətdə özündən aşağı olanlarla ədalətli davranmaq gərəkdir. Kölədən aşağı təbəqə yoxdur. Lakin biz onlarla muzdu işçilərlə davrandığımız kimi davranmalıyıq. Sözsüz ki, tələb etməliyik ki, qullar yaxşı işləsinlər və həmçinin onlara qarşı ədalətli olmalıyıq. Baxmayaraq ki, kölələr ancaq əmək alətləridirlər. Muzdlu işçi insandır. Qul isə müəyyən işləri yerinə yetirən danışan əmək alətidir. Məhz kölə danışdığı üçün iş heyvanından üstündür. Siz ağa və quldarsınız və sosial pilləkənin başında dayanırsınız. Siz həmişə ədalət və əxlaqla davranmalısınız, hətta köləniz buna layiq olmasa belə.

  Kölənizin səylə  işləməsi özünü yaxşı aparması üçün ilk gördüyünüz tədbir o olmalıdır ki, yaxşı qullar almalısınız. Hesab edək ki, bu addımı uğurla etmisiniz. İkinci addımınız onların öyrədilməsidir. Hamıya aydındır ki, uşaqlarımızın öyrədilməsi zamanı tətbiq edilən üsullar onların individual xarakterlərinə təsir edir. Bu yolla da vacibdir ki, öz kölələrinizi görəcəkləri işlərə öyrədəsiniz. Bu baxımdan yaxı olardı ki, kimsəyə xidmət göstərməyən qullar alasınız. Mən sizə demişdim ki, dostlarımdan biri həmişə çoxlu sayda gənc əsirlər alır onlara müxtəlif işlər görməyi  öyrədir. Öyrətməyə qulu alan gündən başlamaq lazımdır. Bəziləri kor-koranə hesab edirlər ki, kölələrlə söhbət  etməklə, onların fikirlərini öyrənmək olar. Onlar hesab edirlər ki, kölələr onları başa salanda sizə tabe olacaqlar. Mənim hesabıma görə isə qulu vəhşi heyvanı öyrətdiyimiz kimi öyrətmək, onu əhliləşdirmək lazımdır. Ona itaət etməyi öyrətmək lazımdır. Yenə də burada təkcə qamçı işi keçməz. Yaxşı nəticə əldə etmək üçün qulların yeməyinə fikir vermək, onlara istədikləri qədər qida vermək lazımdır. Onları arada tərifləməyi də unutmayın. Xüsusən o qulları ki, onlar tərifdən xoşlanırlar. Onlara öz köhnə tanrılarına sitayiş etməyə imkan verməyin, qoy sizin tanrılarınıza sitayiş etsinlər. Belə olduqda başa düşəcəklər ki, bizim tanrılarımız bizi ali yaratmışdır və onlar sizə daha sədaqətlə itaət edəcəklər. Öyrətdikdən sonra kölələrin yemək paylarına fikir verin ki, işləyə bilsinlər. Ağır fiziki işlə məşğul olan qullar daha çox yemək payı almalıdırlar. Kölə acqarına heç vaxt yaxşı işləməyəcək. Mən daim öz kölələrimin yemək rasionunu yoxlayıram. Bu həm  aşbazın oğurluq etməsinin qarşısını alır, həm də qullara nümayiş edilir ki, onların ağaları onlarla maraqlanır. Bu da kölələrdə vicdanla işləməyə stimul yaradır. Kölələr adətən üç şey haqqında fikirləşirlər: yemək, iş və cəza. Əgər siz onları yeməklə təmin edib, iş verməsəniz onlar tənbəlləşər və həyasızlaşarlar. Əgər siz onlara çoxlu iş verib  tez-tez cəzalandırsanız və kifayət qədər yemək verməsəniz, onlar yorulacaq və gücləri tükənəcəkdir. Beləliklə də sonda bütün qəddarların başına gələnlər sizin də başınıza gələcəkdir. Yaxşısı onlara iş və bu işin yerinə getirlməsi üçün lazımi miqdarda yemək verməkdir. İnsanları əməyə görə mükafatlandırmasan idarə edə bilmərsən. Kölə üçün ən yaxşı mükafat yeməkdir. Qullar da digər azad insanlar kimi o halda pis işləyirlər ki, yaxşı işə görə mükafatlandırılmayır, pis işə görə isə cəza almırlar.

  Buna görə də öz qullarınızın davranışı ilə maraqlanın və onlara lazım olan miqdarda yemək ayırın. Kölə o halda mükafatlandırılmalıdır ki, buna layiq olsun. Yemək kölə üçün ən yaxşı məhsuldarlıq bonusudur. Mən öz kölələrimi qabağımdan artıq qalan yeməklərlə mükafatlandırmağı sevirəm, əlbəttə əgər onlar buna layiqdirlərsə. Kənddəki qullarıma asudə vaxt verirəm ki, onlar öz toyuqlarına qulluq edə, öz kiçik bostanlarında işləyə və yaxud meşəyə giləmeyvə yığmağa gedə bilsinlər. Mən hətta onlara əlavə olaraq Etruriyada istehsal olunmuş bərk pendir payı ayırıram. Bəzən də onlara az da olsa şərab verirəm. Burada bir az ehtiyatlı olmaq gərəkdir. Şərab içən azad insanlar belə içib keflənirlər. Köləyə şərabı ancaq xüsusi hallarda və nəzarət altında vermək lazımdır.

  Kölələrin qidalanması ilə əlaqədar bütün işlərdə lap həkimin xəstəyə yazdığı resept kimi yanaşmaq lazımdır. Diqqət etmək lazımdır ki, hər bir qul ona ayrılmış payını alsın. Qulların qidalanması ondan ötrü vacibdir ki, onlar iş qüvvələrini itirməsinlər, burada dəbdəbəyə ehtiyac yoxdur. Mən kölələrimin rasionuna qaba çörək¹ , duz, üzüm, zeytun yağı və quru meyvələr daxil edirəm. Bu rasiona bəzi başqa qidaları da daxil etmək olar mükafatlandırma dövründə və əlbəttə o köləyə ki, buna layiqdir.

    Qullar üçün rasion: (bir aylıq)

Qışda( zənzirlənmiş qul üçün ) 30 kq buğda

Yayda (məhsulun əkini və yığımı zamanı) 35 kq buğda

Məsləhətdir  ki, bu rasionu qullar üzümlükdə işləyən zaman artırmaq, əncir yetişən zamanlar isə azaltmaq lazımdır. Acgöz Katon kimi qulun yemək payını çox azaltmayın, əgər istəmirsinizsə onlar azlıqdan ölsünlər.

Nəzarətçi, iqdisatçı və çobana adambaşına 20 kq buğda kifayətdir.

Kölələr üçün şərabı necə hazırlamalı:

Taxta çəlləyə sıxılmış üzüm tökün və onun miqdarının  2 hissəsi qədər üzüm sirkəsi, bu qədər də qaynadılmış şərab, onların 50 hissəsi qədər təmiz su əlavə edin və beş gün ərzində gündə üç dəfə bellə qarışdırın. Çəlləyin ağzını bağlayın və 10 gün saxlayın. Yaxşı olmasa da şərab alınacaq. Ancaq bu şərəb 3 ay müddətinə çatmalıdır. Əgər yerində nəsə qalsa, ondan əla sirkə alınacaq.

Qullar üçün zeytun yağı:

İmkan daxilində ağacdan düşən zeytunları yığdırıb saxlayın. Qocalmış ağaclardan yığılan xırda zeytunları da bura əlavə edin. Onsuz da onların yağı az olur. Bu yağı kölələrə qənaətlə verin. Uzun müddətə çatsın. Bunlar qurtaranda isə duzlu balıq və ya üzüm sirkəsi vermək olar. Qullara zeytin yağnını bir aya bir pintu²  verin. Eləcə də onlara bir aylıq yarım funt³ duz verin.

   Gündüzlər qullar qidanı tək-tək yeməlidirlər. Ondan ötrü ki, bir yerdə boşboğazlıq etməsinlər. Lakin axşamlar onlara bir masa ətrafında oturmağa icazə vermək olar. Kölələrə azacıq da olsa biri-birləri ilə ünsiyyət qurmağa imkan verməmək insafsızlıq olardı.

    Qula paltar layiq olduqları kimi verilməlidir. O qullar ki, yaxşı çalışıblar onları ayaqqabı və keyfiyyətli paltarla mükafatlandırmaq lazımdır. Kimlər ki, tənbəllik göstəriblər onlar dərk etməlidirlər ki, tənbəlliyə mükafat yoxdur. Adətən mən öz kölələrimə iki ildə bir dəfə tunik⁴  və qaba yun örtük verirəm. Kölələrə yenisini verəndə nəzarət edin ki, köhnələri boş verə zay olmasın.Qadın kölələr bu köhnələrdən örtük və ya kiçik palaz tikə bilərlər. Bir cüt ağac başmaq iki ildə bir dəfə verilir. Köləyə paltar verərkən qulun xarici görkəminə deyil paltarın ona faydalılığını düşünün. Verdiyiniz paltarlar onu külək və yağışdan, soyuqdan qorumalıdır. Əgər bunu etsəniz kölə heç cür təmiz havada işdən boyun qaçıra bilməyəcəkdir.

__________________________

 ¹Kəpəklə qarışdırılmış çörək

²pinta (ing.pint)- pivə ölçü vahidi (1 pinta =təqribən 0, 57litr)

³Funt (lat. pondus - çəki)  1 funt = təqribən 0, 45 kq)

⁴tunik - Qədim Romada kölələrə (istər qadın, istərsə də kişi) verilən uzun köynək

 

 

Sizin qullarınıza yatmaq üçün yer də lazımdır. Onlara kiçik otaqlar ayırın. Yatmaq üçün köhnə döşəklər və köhnə plaşlar verin ki, üstlərini örtsünlər. Kənd yerlərində yəqin ki, çardaqlar tapılar. Belə yerləri yataq kimi istifadə edə bilərsiniz. Bütün hallarda yanğın  təhlükəsizliyinə xüsusi diqqət yetirin. Ağa üçün ən pisi odur ki, onun qulları yeraltı həbsxanaya oxşayan kazarmalarda yatır. Onsuz da gələcək taleləri olmayan bu “alət”lər belə şəraitdə xəstəlik üzündən məhv ola bilərlər və siz isə qazancdan məhrum olarsınız.

  Kədərli olsa da lakin faktdır ki, bu gün imperiyanın hər yerində torpaqların becərilməsində qullar işləyirlər. Keçmişdə isə azad insanlar - əkinçilər bu işlə məşğul olardı. Amma məhz azad əkinçilər öz zəhmətləri ilə Romanı belə möhtəşəm etmişlər! Bizim dövrümüzdə zəncirlənmiş ayaqlar torpaqda gəzir, dəyənək altında torpaqlar becərilir, hər tərəfdə bizə damğalanmış sifətlər baxır. Ana torpaq axmaq deyil, o görür ki, məğrur və azad kəndliləri həyasız və tənbəl kölələr əvəz etmişdir. Təəccüblü deyil ki, azad romalı vətəndaşların qazandıqları zamanlarda olduğu kimi biz gəlir əldə edə bilmirik. Əsas problem ondan ibarətdir ki, kölənin yaxşı işləməsinə stimul yoxdur.  

        Kölə bir qarın yemək üçün işləyir. Nə qədər məhsul istehsal etməsindən asılı olmayaraq o ancaq bir qarın yemək alacaq. Lakin bu çatışmamazlığın aradan qaldırılması və ya mimimuma endirilməsi üçün bəzi çıxış yolları vardır. Elə etmək olar ki, qul məhsuldar işləsin. Buna qulu “ələ almaq” da demək olar.

    Birincisi, yuxarıda qeyd etdiyim kimi bu qulların mükafatlandırılması yoludur. Çalışqan qul görəndə ki, o yaxşı işləyir ancaq tənbəllik edən onun qədər yemək alır ruhdan düşür. Hər bir qulun uzunmüddətli məqsədi olmalıdır. Əgər siz onların həyatı ilə maarqlansanız kölə də yaxşı əməyi ilə gələcəkdə özünə azadlıq qazana bilməsinə inam yaranacaqdır. Siz dərk edərsiniz ki, uzunmüddətli məqsəd qarşıya qoyulanda qula zəhmətkeşliyinin əvəzində azadlıq veriləcəyini bildirmək necə də ədalətli addımdır. Əgər qul buna inansa o daha səylə çalışacaqdır. Qullara ailə qurmaq, uşaqlara sahib olmaq imkanı vermək onların daha yaxşı işləməsi üçün yeni bir  stimuldur. Onlar ailə qurmaqla ailə zövqünü yaşayarlar. Yox əgər bu sizin xoşunuza gəlməsə o zaman siz cəza kimi onun uşaqlarını başqa quldara sata bilərsiniz. Əgər siz müəyyən zamanlarda kölələrinizi yaxşı əməyinə görə mükafatlandırsanız  onlarda daha yaxşı, daha səylə işləmək həvəsi yaranar.

     İkincisi, hər bir qulun dəqiq müəyyən edilmiş vəzifələri vardır. Bu da qula başa düşməyə imkan verir ki, bu işə görə məsuliyyət daşıyır. Ona görə də hamı öz işi ilə məşğul olmalıdır.

 Bundan başqa hər bir qul öz alətlərinin yaxşı və işlək vəziyyətdə saxlanmasına cavabdehdir. O, alətləri hara gəldi atmamalı, yağış altında qoymamalı, yağlamalı və təmizləməyə borcludur. Alətlərin dəyişdirilməsi ucuz başa gəlmir. Digər tərəfdən bu o deməkdir ki, qullar neçə gün işsiz qalacaqlar, bu zaman ağa qazanc itirir. Alətlərin dəqiqliklə qullara həvalə edilməsi və alətlərlə pis davranışa görə cəzalandırmaq belə itkilərin qarşısını almış olar. Əgər bütün bunlara diqqətlə əməl edə bilsəniz sizin təsərrüfat daha yaxşı qazanc əldə etmiş olar. Çalışın ki, təsərrüfatda lazım olan bütün sənətkarlar öz kölələrinizdən olsun. Otbiçən lazımdır - özünkü, bərbər lazımdır - özünkü, dəmirçi lazımdır - öz kölən var. Bu yolla siz  kənardan muzdla işçi tutmaz və əlavə xərcə düşməzsiniz.

    Kiçik dəstələr halında işlətmək (təqribən 10 nəfər) daha yaxşıdır. Belə olanda onlara nəzarət etmək asan olur. Çox böyük sayda kölə bir yerdə işləyəndə nəzarətçilər üçün problem yaranır. İş zamanı qulları sahələrə elə yerləşdirmək lazımdır kİ, heç biri nəzərdən qaçmasın. Böyük qruplarda iş bir də ona görə problem yaradır ki, hər hansı kölə səhv edəndə ümumi kütlə içərisində onu tapmaq çətinlik törədir. İşləmək o zaman maraqlı olur ki, orada müsabiqə və yarışmalar olsun. Bu həm də kimsənin etiraz etməsinə imkan verməz. Tapşırılan işi yerinə yetirməmisənsə cəza alacaqsan.

 

 

 

 

 

                                                Mündəricat

 

Annotasiya-----------------------------------------------------1

Annotasiya nədir? --------------------------------------------1-2

Rus dili nəşrinə müqəddimə------------- -------------------3

Müəllifdən(M.S. Falksdan)----------------------------------3

Şərhçidən (C. Tonerdən)--------------------------------------3

Giriş: Ağa olmaq ----------------------------------------------3-7

Girişə dair izahatlar(C. Tonerdən)---------------------------7-8

I Fəsil: Köləni necə almalı------------------------------------9-16

I Fəsilə dair izahatlar(C. Tonerdən)--------------------------16-17

II Fəsil: Kölələrdən verə biləcəklərini necə almalı---------17-21

 

 

 

 

İstinad:

https://multiurok.ru/files/marcus-sidonius-falx-qullari-nec-idar-etm-li.html

 

 Rus dilindən tərcümə etdi:

 

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi), Azərbaycan Respublikası “Təhsil Şurası” İB-nin İdarə Heyətinin üzvü