Alimlər xəbərdarlıq edir: bizi aclıq gözləyir

Açar sözlər: aclıq, fəlakət, böhran, neft, alimlər xəbərdar edir, ekologiya

    1972-ci ildə Massaçusetsk Texnoloji İnstitutunun Slounov İdarəetmə Mərkəzinin Sistem Dinamikası Departamentinin bir qrup alimi başda Denis Medouza olmaqla dünya iqtisadiyyatının və dünya əhalisinin artım həddinin kompüter hesablamalarını apardılar. D. Medouzun nəticəsi: “Əhali və qlobal iqtisadiyyat Yer kürəsinin fiziki imkanlarını aşdıqdan sonra qarşımızda yalnız iki yol qalır: ya kəsirlərin və böhranların artması nəticəsində yaranan qaçılmaz çöküş, ya da idarə olunan azalmanın könüllü sosial seçimi”. 30 il sonra, 2002-ci ildə bu hesablamalar yeni məlumatlar nəzərə alınmaqla, daha təkmil riyazi modellər əsasında və daha güclü kompüterlərdən istifadə edilməklə yenidən aparıldı. Ancaq nəticələr demək olar ki, eyni oldu. Hesablamalar göstərdi ki, təxminən 2025-ci ildə bəşəriyyət öz tarixində ən böyük böhrana girəcək. Eyni zamanda, təkcə sənaye istehsalı deyil, həm də ərzaq ehtiyatları kəskin şəkildə azalmağa başlayacaq. Yəni bəşəriyyət aclıq təhlükəsi qarşısında olacaqdır. Ətraf mühitin çirklənməsi eksponent olaraq artacaq. Nəticədə planetin əhalisi kəskin şəkildə azalacaq. Əslində bu, aclıq, epidemiyalar, fəlakətlər, müharibələr və inqilablar deməkdir. Bunlar artıq qeyri-müəyyən proqnozlar və spekulyativ mülahizələri deyil. Bu, qulaq ardı edilə bilməyən aydın və hərtərəfli elmi proqnozlardır. Bununla belə, son 50 ildə bəşəriyyət yaxınlaşan hesablanmış fəlakəti görməzliyi bacarıb.

Fəlakət qaçılmazdırmı?

Son 30 ildə biz bütün təbii ehtiyatların üçdə birini istifadə etmişik, bütün meşələrin 80%-ni itirmişik və onların sayı azalmaqda davam edir. 15 okean balıq zonasından 13-ündə demək olar ki, balıq yoxdur. Biz bu məlumatı dinləyirik, lakin eşitmirik. Çoxları sadəcə olaraq bu barədə düşünmürlər, “depressiv fərziyyələrə” qulaq asmaq istəmirlər. Hətta bəzi problemlər insanların üzərinə düşəndə ​​belə, onlar hökumətləri və ya bəzi xarici qüvvələri günahlandırmağa meyllidirlər. Onlar böhran hadisələrinin yalnız təbiət qanunlarını ifadə etdiyindən şübhələnmirlər və eşitmək istəmirlər və onların öhdəsindən gəlmək üçün ən azı bu qanunları bilmək lazımdır.

    Təbii ki, bunda reklamın köməyi ilə istehlak ideologiyasını təbliğ edən transmilli korporasiyaların da günahı var. Onlar yalnız maksimum mənfəət əldə etmək istəyi ilə idarə olunurlar. Belə transmilli korporasiyalar dünyanı elektrik enerjisi və ərzaqla təmin etdiklərini, milyonlarla insanı işlə təmin etdiklərini söyləməklə vurduqları ziyana haqq qazandırırlar.

Eyni zamanda, onlar belə texnologiyalar və məhsulların keyfiyyəti ilə övladlarımızın, nəvələrimizin sadəcə olaraq sağ qalmaq şansının olmamasına da susurlar. Bəşəriyyətin varlığı təhlükə altına alınarsa, belə sənayelər və onların məhsulları kimə lazımdır? Lakin bu cür problemlərin həll edilməməsi təkcə transmilli korporasiyaların faydaları ilə izah olunmur. Nə siyasətçilər, nə ictimai xadimlər, nə də alimlərin əksəriyyəti belə vəziyyətdən real çıxış yolunu görə bilmirlər. Onlar düşünürlər ki, insanları nə üçün görə qorxutmaq lazımdır? Ancaq narahatlığın çox ciddi səbəbi var. Bizim Yer kürəsi adlandırdığımız ümumi gəmimiz az qala batmaq üzrədir. Qlobal iqtisadi böhran bütün yeni sahələri əhatə edir. Nə siyasətçilər, nə də iqtisadçılar buna hazır deyildilər. Hətta Nobel mükafatı laureatı Cozef Stiqlits belə bunu etiraf edir:- “Aydındır ki, ölkələr xərcləri azaltsalar və ya azaltmasalar belə, fəlakətə məhkumdurlar”.

Dünya dəyişmişdir

   Biz dünya iqtisadi və sosial sisteminin dağılmasına nə qədər yaxınlaşsaq, bir-birimizdən ümumi asılılığı bir o qədər güclü hiss edirik. BMT-nin Ekspertlər Komissiyasının hesabatında qeyd edildiyi kimi, “...bir dövlətin iqtisadiyyatının iflasa uğraması indi qlobal tənəzzülə və ya depressiyaya gətirib çıxarır”. Dünya dəyişmişdir. NATO-nun keçmiş baş katibi Xavyer Solana yazır: “Xarici məsələlər artıq mövcud deyil, hər şey milli, hətta şəxsi xarakter alıb. Başqalarının problemləri artıq bizim problemimizdir, biz artıq onlara biganəliklə baxa və ya onlardan qazanc əldə etməyə ümid edə bilmirik”.

Enerji mənbələrini haradan əldə etmək olar?

Qlobal böhranın inkişafına xüsusilə karbohidrogen ehtiyatlarının məhdudluğu və bunun nəticəsində enerjinin qiymətinin daim artması güclü təsir göstərir. BVF-nin məlumatına görə, neftin bir barelinin qiymətinin 10 dollar artması dünya ÜDM-ni ildə 0,6% azaldır. Baxmayaraq ki, neft yaxın gələcəkdə tükənməyəcək, lakin qalan ehtiyatların məhdud və əlçatmaz ehtiyatları artıq qlobal ÜDM-i azaldır ki, bu da onun artımını ləngidir.

    Akademik İbrahim Quliyev deyir: “Sivilizasiya tarixində karbohidrogenlərin mütləq hegemonluğu vaxtı daralır. Optimistlər əmin edirlər ki, yaxın 30-40 il üçün narahat olacaq bir şey yoxdur, amma daha çox məlumatlı və buna görə də daha ehtiyatlı olan insanlar 10-15 il rəqəmini söyləyirlər, bundan artığını yox. Beynəlxalq Enerji Agentliyinin məlumatına görə, dünyada neft hasilatı 800 əsas neft yatağından 580-də daim azalır. Son onillikdə dünyada yeni kəşf edilmiş yataqlardakından iki dəfə çox karbohidrogen hasil edilmişdir və  yeni yataqların kəşfləri getdikcə daha az və nadir olur”. Alternativ enerji mənbələri də problemi həll etmir. Onları istifadə edərkən enerjinin qaytarılması yalnız 1,3 ilə 1,9 arasında dəyişir. Bundan əlavə, alternativ enerjinin bəzi növləri ətraf mühitə karbohidrogenlərin ənənəvi yandırılmasından az olmayan zərərlidir.

Artıq “dibi” görünür

   Təkcə neft ehtiyatları deyil, bütün digər təbii sərvətlər də tükənir. Qlobal Ayaq İzi Şəbəkəsinin məlumatına görə, bu gün bəşəriyyət Yer kürəsinin çoxalmağa qadir olduğundan 50% daha çox resurs xərcləyir. Bu, münbit torpaqlara, meşə ehtiyatlarına, su anbarlarında təbii yolla doldurulan suya, otlaqlardakı otlara, dəniz və şirin su balıq ehtiyatlarına aiddir. Bəşəriyyət Yerin bütün şirələrini sorur və dibi artıq görünür. Biz gələcək nəsillərdən oğurluq edən oğrulara çevrilmişik, amma oğurlamağa heç nəyin qalmayacağı an gələcək. Miçurinin “Biz təbiətdən nemət gözləyə bilmərik, onları ondan almaq bizim vəzifəmizdir” devizi bizi uçurumun kənarına apardı. Birdən məlum oldu ki, ehtiyacımız olan hər şeyi sonsuza qədər götürməklə olmaz, insan təbiətin padşahı deyil və ona hökmranlıq etmir. Köhnə sxem üzrə hərəkət etməyə davam edən bəşəriyyət nüvə silahı ilə silahlanmış ac izdihamla zəhərlənmiş planetdə tamamilə resurslarsız qalmaq riski ilə üzləşir və  çətin ki, modernləşmənin faydaları bu riskə haqq qazandırsın.

Ekologiya və aclıq

      Amma neft ehtiyatlarının tükənməsi bizi enerjidən məhrum edə bilərsə, ekoloji problemlər bizi qidadan, hətta havadan da məhrum edə bilər. Buna görə də ekoloji təhlükə resurslar problemindən az qorxulu deyil. Qlobal istiləşmənin insan fəaliyyətinin nəticəsi olub-olmaması ilə bağlı elm adamları hələ də konsensusa gələ bilməyiblər. Amma bu mübahisə təbii fəlakətlərin dəhşətli statistikasında heç nəyi dəyişmir. BMT-nin məlumatına görə, 1970-ci illə müqayisədə təbii fəlakətlərin sayı 5 dəfə artıb. Bu, iqlim dəyişikliyi ilə bağlıdır. Sunamilərin, zəlzələlərin, vulkan püskürmələrinin, tornadoların və digər təbii fəlakətlərin sayı da artır. Bütün ekoloji problemlər bir-birinə bağlı olduğundan, nəticədə bu zəncir qida böhranına, yəni aclığa gətirib çıxaracaq.

Çıxış yolu var.

      Hələ də bu vəziyyətdən çıxış yolu var. Biz mümkün qədər tez bir zamanda geniş təhsil müəssisələri şəbəkəsi yaratmalıyıq ki, orada bütün Yer kürəsinin əhalisi qlobal, ayrılmaz, qarşılıqlı asılı dünyada həyat prinsiplərini öyrətsin. Nifrət və şiddətli rəqabət əvəzinə qonşuya sevgi və qarşılıqlı yardım olan bir dünya qurmalıyıq. Bunun üçün həm də düzgün mühit formalaşdırmaq lazımdır. Eləcə də media, virtual mühit, mədəniyyət, teatr, musiqi, filmlər, mahnılar, kitablar və s. üzərindən işlər görməliyik. Hər şey insana yeni dünya haqqında məlumat verməlidir. Hələ orada yaşamasaq da, uşaqlarımızla oynadığımız kimi, onu oynamağa başlamalıyıq. Bu sözlər utopik səslənsə də, ancaq bu şəkildə özümüzü daha yüksək, daha yetkin, daha ciddi səviyyəyə qaldırmaq və bizə təsir edəcək bir sistem qurmaq olar. Ətraf mühitin insan üzərində hansı gücə malik olduğunu bilirik. Hər yerdə yaxşı nümunələr görüb, yavaş-yavaş onlara əməl etməyə başlamaq lazımdır. Vərdiş ikinci təbiətə çevrilir və onsuz da övladlarımızın  təhlükəsizliyi və yaxşı gələcəyi naminə indikindən fərqli davranmalıyıq.

Beləliklə, tədricən bütün dünya bir böyük, mehriban ailəyə çevriləcəkdir. Həyatımız həqiqətən firavan və təhlükəsiz olacaqdır. Bəli, insan cəmiyyəti çoxşaxəlidir. Çox müxtəlif dinlər və inanclar, vərdişlər və davranış nümunələri, əxlaq və adətlər var. Amma buna baxmayaraq, biz insan cəmiyyətinin bütün sahələrinə hörmət və anlayışla yanaşa bilərik, hər bir insana ləyaqətlə və əvvəlki qaydada yaşamaq imkanı verməliyik. Başlamalı olduğumuz təhsil prosesi bizə imkan verəcək ki, hamıya eyni fırça ilə yanaşmayaq, fərqləri zorla hamarlaşdırmayaq və homogen mədəniyyəti zorla əkməyək. İnsanın bu gün adət etdiyi həyat tərzi sabah da qalacaq. Sadəcə, bir-birimizlə dostluq münasibətləri qurmalıyıq. Tədricən təhsil insanı dəyişəcək ictimai və dövlət quruluşunda əsaslı dəyişikliklərə, xalqlar arasında əməkdaşlığa, ölkələr arasında sərhədlərin ləğvinə, sonra isə ölkələrin özlərinin ləğvinə və vahid, “dairəvi” formalaşmasına gətirib çıxaracaq”. Bu arada, bir şey istisna olmaqla, hər hansı yeni çərçivə və qanunlar təqdim etməyə ehtiyacımız yoxdur: gördüyümüz hər şey bütöv bəşəriyyətin xeyrinə olmalıdır. Belə bir sərbəst formatda biz gələcəyimizi yalnız insanda iştirakçılıq hissi, güzəştlərə hazır olmaq və başqalarına qayğı, qonşusuna məhəbbətin yaranmasına qədər gətirən yaxşı mühitin təsiri sayəsində quracağıq.

Mənbə:

https://www.michaellaitman.com/ru/articles/uchenye-preduprezhdayut-nas-zhdet-golod/

Rus dilindən tərcümə etdi:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi), Azərbaycan Respublikası “Təhsil Şurası” İB-nin İdarə Heyətinin üzvü