“Yeni pedaqoji metodlara əsaslanaraq şagirdlərə
fərdi yanaşma” mövzusunda metodoloji
HESABAT
İnkişaf funksiyası şagirdlərin təhsil, idrak və praktik fəaliyyət üsulları arasında əlaqələrin mənimsənilməsi əsasında şagirdlər arasında ümumiləşdirilmiş fənlərarası bacarıqlar sistemini formalaşdırmaqla həyata keçirilir. Tədrisdə təhsilin yeni məzmununun, tədris prosesinin təşkilinin yeni metod və formalarının yenidən qurulmasına və yenidənişlənilməsinə əsaslanan yanaşmaların həyata keçirilməsi kompleks yanaşmanın konstruktiv funksiyasını xarakterizə edir.
İnteqrasiya
edilmiş yanaşmanı müstəqil metodoloji aspekt kimi ayırd etmək üçün əsas,
fikrimcə aşağıdakı xüsusiyyətlərdir:
-sosial yönümlülük;
-universallıq;
-təşkilatı və idarəetmə yönümlülük;
-təlim prosesinin inteqral struktur və funksional
xassələrinin, onun funksiyalarının vəhdətdə əks olunması;
-müəllim və şagirdlərin bir-biri ilə əlaqəli fəaliyyətinin
daxili və xarici aspektlərinə müraciət etmək.
İnteqrasiya
edilmiş yanaşma bütün öyrənmə funksiyalarının həyata keçirilməsinə kömək edir:
sistemli biliklərin, ümumiləşdirilmiş idrak bacarıqlarının, geniş idrak
maraqlarının, ehtiyacların, dünyagörüşü münasibətlərinin və inanclarının
formalaşması.
Onun
uğurlu tətbiqi ”animasiya effekti” ilə əlaqələndirilir, belə demək mümkünsə, ayrı-ayrı
fənlər üzrə idrak nəticələrini çoxaltmaqla yekun nəticə çoxalmayacaqdır. Burada
əsas məqsəd şagirdlərin biliklərinin möhkəmləndirilməsidir. Məsələn, təbiət
elmlərinin əsaslarının öyrənilməsinə inteqrasiya olunmuş yanaşma tədricən təbiət
hadisələrinin qarşılıqlı əlaqəsi və həm də səbəbiyyət əlaqələrinin, onların dərk
oluna bilməsinə aparan sistemli ideya və konsepsiyaların inkişafına kömək edir.
Onun əsas komponentlərinin ( məqsədlər, məzmun, metodlar, formalar və vasitələr)
qarşılıqlı əlaqəsi, aktiv fəaliyyəti və bütün təlim subyektlərinin qarşılıqlı əlaqəsini,
təhsilin həyata keçirilməsi üçün optimal şəraitin yaradılmasını nəzərdə tutan təlim
prosesinin sistemli qurulmasını təmin edir.
İnteqrasiya
edilmiş yanaşma təhsil problemlərinin kompleks həllini həyata keçirir; fənndaxili
və fənlərarası xarakterli təhsilin məzmununun komponentlərinin birləşdirilməsi,
onların konsepsiyalar, nəzəriyyələr, metodlar və fəaliyyətlər səviyyəsində
ümumiləşdirilməsi və s. Bu, bütün idrak vasitələrinin (prinsiplər, məzmun,
metodlar) və təhsil formalarının (kollektiv, qrup, fərdi), eləcə də (kompleks ekskursiyalar, fənlərarası
konfranslar, seminarlar, inteqrasiya olunmuş dərslər) və yaxud tədris vasitələrinin
(vizual vəsaitlər, didaktik materiallar) kompleks istifadəsini nəzərdə tutur.
İnteqrasiya edilmiş yanaşma nəticələrin təhlili və qiymətləndirilməsi üçün hərtərəfli
çoxsəviyyəli metodologiyanı təmin edir.
Tarix fənninin
tədrisində bu yanaşma humanitar elmlər tsiklinin müxtəlif
fənlərdən şagirdlərin bilik və bacarıqlarının inteqrasiyası, inteqrasiya olunmuş
kurslar yaratmaq, inteqrasiya olunmuş dərslər, seminar və ya fənlərarası
konfranslar, kompleks ekskursiyalar inkişaf etdirmək üçün məzmun komponentlərinin
inteqrasiyası üçün isifadə edilə bilər. Qeyd edim ki, inteqrasiya təlim
prosesinin daxili tərəfi kimi özünün təşkilati formaları çərçivəsində həyata
keçirilir. Fikrimcə, tədqiqata inteqrasiya olunmuş yanaşma ideyası ekskursiya
işi zamanı ən effektiv və uğurlu olur.
Mürəkkəb ekskursiyaların əlaməti olaraq
aşağıdakıları qeyd etmək istəyirəm:
-təhsil vəzifələrinin inteqrasiyası;
-məzmunun fənlərarası xarakteri;
-müəllim və şagirdlərin fəailiyyətinin təşkili üçün
müxtəlif üsulların rasional birləşməsi;
-şagirdlərin hadisələr haqqında vahid baxışının
formalaşdırılmasını təmin edən fənlərarası tapşırıqlar;
-şagirdlərin tədris-idrak və təhsil-təcrübi fəaliyyət
növləri arasında əlaqə;
-ekskursiyaların tədris prosesinin təşkilinin əvvəlki
və sonrakı formaları ilə əlaqəsi.
Fənlərarası
əlaqə nəzəriyyə nöqteyi-nəzərindən biz
mürəkkəb ekskursiyaları şagirdlərdə hadisələr haqqında vahid təsəvvür yaratmağa
imkan verən ən mühüm didaktik və metodik vasitə hesab edirik. Belə
ekskursiyaların məzmunu regionun tarixi, təbii-iqlim, coğrafi, florostik və
fauna xüsusiyyətlərini əks etdirməlidir. Bu, təlim prosesinə lazımı sosial əhəmiyyət
verir, məktəblilərdə idrak marağının, təhsil prosesinin tətbiqi yönümünün və
yüksək emosionallığının inkişafına kömək edir. Tarix fənninin bütün bölmələrinin
öyrənilməsi prosesində kompleks ekskursiyaların istifadəsi onların təşkilinin
metodoloji tərəfinin inkişafı hesabına tarixi məlumatların miqdarını əhəmiyyətli
dərəcədə artırmasa da, onların məzmununu yeniləməyə imkan verir. Bu cür
ekskursiyalarda tarixin öyrənilməsinə inteqrasiya olunmuş yanaşmanın əsas
ideyası fənnin bütövlüyü, hadisələr arasında əlaqə və qarşılıqlı asılılıq
haqqında anlayışların formalaşmasına töhfə verən ümumi tarixi biliklərdən digərlərini
təcrid etməkdir. Bu cür ekskursiyaların təşkili və keçirilməsinə kompleks
yanaşma dedikdə, biz tarixin əsas
intizamını qoruyub saxlamaqla, müxtəlif fənlər üzrə biliklərdən (Tarix, Təbiətşünaslıq,
Həyat bilgisi, Coğrafiya, Fizika, Kimya), eləcə də metodlar toplusundan istifadəni
nəzərdə tuturuq. Qarşıya qoyulan təhsil vəzifələrinin ən səmərəli həllini təmin
etməli olan şagirdlərin tədris - idraki və fənn-praktiki fəaliyyətinin təşkili
üçün elmi biliklər formalaşdırır və həm də özümüz üçün yeni üsul, vasitələr
tapmış oluruq.
Belə yanaşma kömək edir:
-şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq
yeni materialı öyrənməyə daha yüksək dərəcədə hazır olan tədris prosesinin təşkilinə;
-fərdi tədris metodlarının, o cümlədən aktiv
olanların (problem, alqoritmik, tədqiqat və s. ) təbiqinə;
-frontal, qrup, fərdi təhsil fəaliyyətinin intensiv
növbələşməsi əsasında təlimin təşkilinə;
-tarixi ekskursiyalarda qədim obyektlərin öyrənilməsinə
inteqrasiya olunmuş yanaşmanın aparıcı ideyası fənlərarası əlaqədir ki, bu da
aşağıdakı hallarda aşkarlanır:
-müxtəlif fənlərdən bacarıqların qarşılıqlı əlaqəli
biliklər kompleksinə daxil edildikdə;
-tədris materialının inteqrasiyası və
differensiallaşdırılması həyata keçirildikdə;
-təhsil problemləri yaratmaqla şagirdlərin təhsili,
tərbiyəsi və inkişafı vəzifələri kompleks şəkildə həll edildikdə.
Ekskursiya işinin təşkilinə kompleks yanaşma
aparıcı tarixi anlayışların ümumiləşdirilməsinə və müqayisə etmək, səbəb-nəticə
əlaqələri qurmaq, bu əsasda dünyagörüşünə dair nəticələr çıxarmaq qabiliyyətinin
eyni vaxtda inkişafına kömək edir.
Ekskursiyalarda tarixi obyektlərin öyrənilməsinə
inteqrasiya olunmuş yanaşmanın həyata keçirilməsi problemini təhlil edərkən biz
müəyyən edirik ki, tarix və digər fənlərin
tədrisi metodologiyasını hərtərəfli nəzərdən
keçirilməsi üçün məzmunun seçilməsi, fənlərarası əlaqələrin həyata keçirilməsi
yolları üçün xüsusi təlimatlar yoxdur. Ekskursiyalar haqqında biliklərin
inteqrasiyası ideyası hələ də geniş yayılmamış və lazımi şəkildə inkişaf etməmişdir.
Ekskursiya işinin təşkili metodlarının əhəmiyyətli
çatışmamazlığı fikrimcə, aşağıdakılardır:
-tarixi obyektlərin kompleks tədqiqi metodlarının
işlənib hazırlanması və öyrənilməsində yaradıcı xarakterli məktəblilərin müstəqil
praktiki fəaliyyətinin zəif əks olunması;
-şagirdlərin ekskursiyalar üzrə fəaliyyəti onların tədqiqat
bacarıqlarının inkişafından asılı olaraq dəyişməyən müfəssəl göstərişlərə əsasən
həyata keçirilməməsi.
Məlumatverici
vərəqlərdə (kartlarda) çox vaxt şagirdlərin fəaliyyətini aktivləşdirən, onlara
tədqiqat yönümlü və problemi xarakterizə edən suallar daxil edilmir. Bu isə müəllimdə
və şagirddə yeni dünyagörüşünün
formalaşdırılması metodu kimi önəmlidir. Məlumdur ki, ölkəmizdə
ixtisaslaşdırılmış təhsilə keçid şagirdlərdə müstəqil bilik axtarışı
bacarıqlarını inkişaf etdirməyə, onların zehni fəaliyyətini intensivləşdirməyə,
yaradıcılığı stimullaşdırmağa, fənnə maraq aşılamağa, laboratoriya avadanlığı,
alət və cihazlarla işləməyə maraq oyatmaqla yanaşı, həm də onların bilik üzərindən
çıxış etmələrinə və bildiklərini təhlil etmələrinə kömək edir. Bu isə o deməkdir
ki, istər ali məktəb, istər tam orta məktəb olsun, istərsə də peşə təhsili
şagirdlər üçün elmi ədəbiyyatı başa düşmək üçün lazımı baza yaradılmalıdır.
Peşə təhsili
bir sıra belə forma və metodların geniş tətbiqi ilə seçilir: mühazirə və
seminar sisteminin elementləri, məktəblilərin layihə və tədqiqat işlərinin təşkili,
eksperimental tapşırıqlar və s. və il. Bu üsullardan biri də tədris müzakirəsidir.
Latın dilində tərcümədə “discussion” sözü “müzakirə”, “araşdırma” və ya “təhlil”
deməkdir. Başqa sözlə, bu söz çox vaxt müxtəlif mövqelərin, ideyaların, rəy və
təkliflərin müqayisəsini nəzərdə tutan konkret problemin kollektiv müzakirəsidir.
Müzakirə dərsi çox hazırlıq tələb edir. Tədris
metodu kimi tədris prosesində müzakirənin səmərəliliyi bir sıra amillərdən
asılıdır. Onların bəziləri bunlardır:
-seçilmiş problemin aktuallığı. Seçilmiş problemin
bir mənalı cavabları olmayan müxtəlif həlləri olmalıdır. Problemin həlli üçün
birgə fəaliyyətin təşkil edilməsi arzu ediləndir;
-müzakirə iştirakçılarının (müzakirə edənlərin) məlumatlılığı,
səriştəsi və düzgün öyrədilməsi;
-müəllimin müzakirə prosedurunun metadologiyasına
malik olması;
-qaydalara və reqlamentə riayət edilməsi və s.
Mövzulardan asılı olaraq müzakirənin məqsədləri
aşağıdakılar ola bilər:
-şagirdlərin tənqidi təfəkkürünün inkişafı;
-müəyyən problemin tədqiqi və təhlili;
-müəyyən mühakimələrin mübahisələndirilməsində müxtəlif
yanaşmaların nəzərə alınması, məktəblilərə debat presudurunun öyrədilməsi və
onlar arasında polemika mədəniyyətinin formalaşdırılması, rəqibə hörmətli
münasibətin öyrədilməsi;
-emosional stresli mühitdə cavab vermək bacarığı;
-şagirdlərin yaradıcılıq potensialının
reallaşdırılması və s. və il.
Müzakirə
zamanı opponentlər nəinki qarşıdura, həm də bir-birini tamamlaya bilərlər.
Müzakirənin səmərəliliyinin artırılmasının əsas şərti onun iştirakçılarının
müxtəlif mövqelərini müqayisə etməkdir. Müzakirənin nəticələri yalnız qarşıya
qoyulan məqsədlərlə deyil, həmçinin problemin aktuallığı ilə də müəyyən edilə
bilər. Əgər problem geniş miqyasda götürülərsə, nəticə məlumatlarının
sıralanması, alternativlərin axtarışı, nəzəri və ya praktiki şərh,
elmi-metodoloji əsasllandırma ola bilər. Əgər problem spesifik, dar xarakter
daşıyırsa, o zaman problemin həlli ehtimalı artır. Bu cür aydın davamlı müzakirələr
müsbət nəticələr verir, ona görə ki, konkret qərarlar son mərhələdə qəbul
edilir.
Hər bir müzakirə adətən 3 mərhələdən keçir:
1) Oriyentasiya
2) Qiymətləndirmə
3) Konsolidasiya - Müşahidə
(Konsolidasiya -birləşmə, həmrəy olma və müştərək hərəkət
etmə; vahid ideya və maraqlar uğrunda mübarizə aparan qüvvələrin ümumi məqsəd
naminə birləşməsi)
Gəlin müzakirənin ardıcıl mərhələlərini nəzərdən
keçirək:
Oriyentasiya mərhələsi müzakirə iştirakçılarının problemin özünə,
bir-birinə, ümumi atmosferə və s. uyğunlaşmasını nəzərdə tutur. Müzakirənin ilk
mərhələsinin başa çatması nəticəsində problem və onun məqsədləri formalaşır,
mazakirə edənlərlə tanışlıq həyata keçirilir. Eləcə də müzakirənin qayda və
qanunları müəyyən edilir, elmi terminlər dəqiqləşdirilir.
Qiymətləndirmə
mərhələsi müzakirə iştirakçılarının təqdimatını, yaranan suallara cavablarını,
maksimum fikir və təkliflərin toplanması, müəllim tərəfindən şəxsi
ambisiyaların, müzakirə mövzusundan yayınmaların qarşısının alınmasını və yekunlaşdırmanı
əhatə edir.
Konsolidasiya
- Müşahidə pedaqoji təcrübənin öyrənilməsinin ən əlçatan və geniş yayılmış
üsuludur. Müşahidənin çatışmamazlıqları: pedaqoji hadisələrin daxili tərəflərini
aşkar etmir, bu üsuldan istifadə edərkən müəllim ancaq özünün şəxsi fikirləri çərçivəsindən
iştirak edir, ona görə də məlumatın tam obyektivliyini təmin etmək mümkün
olmur.
Təcrübənin
öyrənilməsi pedaqoji tədqiqatın uzun müddət istifadə edilən başqa bir üsuludur.
Geniş mənada bu, təhsilin tarixi əlaqələrinin qurulmasına, təhsil və təhsil sistemlərində
ümumi, sabitliyin təcrid olunmasına yönəlmiş mütəşəkkil idrak fəaliyyəti deməkdir.
Bu metodun köməyi ilə konkret problemlərin həlli yolları təhlil edilir, onların
yeni şəraitdə tətbiqinin məqsədəuyğunluğu haqqında nəticələr çıxarılır. Buna
görə də bu üsula çox vaxt tarixi üsul da deyirlər.
Söhbət
pedaqoji tədqiqatın ənənəvi üsuludur. Söhbətlərdə, dialoqlarda, müzakirələrdə
insanların münasibəti, hiss və niyyətləri, qiymətləndirmə və mövqeləri üzə
çıxır.
Pedaqoji texnlogiya prinsiplərin müəyyən edilməsinə
və texnikanın işlənilib hazırlanmasına, tədris prosesinin
optimallaşdırılmasına, texnikanın layihələndirilməsinə və tətbiqinə, istifadə olunan metodların qiymətləndirilməsinə
yönəlmiş tədqiqatdır. Əslində pedaqoji texnlogiya texniki və insan
resurslarını, onların qarşılıqlı əlaqəsini nəzərə alaraq sistemli şüur metodudur.
Texnoloji yaradıcılıq təhsil və təlimin nəticələrini
yaxşılaşdırmaq üçün yeni pedaqoji sistem və proseslərin, təhsil pedaqoji vəziyyətlərin
axtarıldığı və yaradıldığı pedaqoji texnologiya və dizayn sahəsində fəaliyyətdir.
Təşkilatı
yaradıcılıq müəllim və şagirdlər arasında planlaşdırmanın, nəzarətin,
qarşılıqlı əlaqənin yeni üsullarını yaratmaq üçün idarəetmə və təşkilati fəaliyyət
sahəsində bir fəaliyyətdir.
Müəllim kimi, fəaliyyətimin 30-cu ilidir ki,
“pedaqoji texnologiyalar” anlayışını tədris prosesində formalaşdırmağa cəhd
edirəm.
“Pedaqoji texnologiyalar təhsil vasitələrinin
xüsusi dəstini və təşkilini müəyyən edən psixoloji və pedaqoji münasibətlərin
toplusudur və metodik alətdir.
Texnologiya sənət, bacarıq, emal üsullarının məcmusudur,
vəziyyətin dəyişməsidir”(V. M. Şepel).
“Pedaqoji texnologiya şagirdlər və müəllimlər üçün qeyd-şərtsiz
rahat şəraitin təmin edilməsi ilə tədris prosesinin layihələndirilməsi, təşkili
və aparılması üçün bütün detalları ilə düşünülmüş birgə pedaqoji fəaliyyət
modelidir” (V. M. Monaxov).
“Pedaqoji texnlogiya təhsil formalarının
optimallaşdırılmasına yönəlmiş, texniki və insan resursları və onların əlaqəsi
nəzərə alınmaqla bütün tədris və təlim prosesi şüurunun, tətbiqinin və müəyyənləşdirilməsinin
sistemli üsuludur” (UNESCO).
Elmi tədqiqatlar
nəticəsində yeni təhsil texnologiyaları yaranır. İntensiv təlimə vahid
texnologiyalar, pedaqoji strukturların və təhsil məlumatlarının potensialı da
daxildir. İntensiv təlim şagirdə uyğun təlim texnologiyasını seçmək və fərdi şəxsiyyətin
inkişafı proqramını daha da inkişaf etdirmək imkanı verir.
İntensiv təlimin həyata keçirilməsi üçün şərtlər:
-pedaqoji mühitin xüsusiyyətlərinin hərtərəfli nəzərə
alınması;
-təlim prosesinin şagirdin şəxsiyyətinə
uyğunlaşdırılması prinsipinə riayət edilməsi;
-ümumi proqramın şagird tərəfindən fərdi şəkildə mənimsənilməsinin
sürətləndirilməsi.
Aktiv təlim
metodları ənənəvi üsullarla müqayisədə şagirdləri müstəqil yaradıcı fəaliyyətə
hazırlayır. Burada əsas vəzifə şagirdlərin fəallığını artırmaqdır. Fəal öyrənmə
üsulları qeyri-imitasiya və simulyasiyadır.
Bu prinsipləri həyata keçirərkən işgüzar oyunlardan
istifadə etmək olar. İşgüzar oyunların təşkili prinsipləri:
-vəziyyətin simulyasiya modelləşdirilməsi;
-problem məzmunu;
-birgə fəaliyyətdə rol qarşılığı;
-dialoji ünsiyyət;
-oyun təhsil fəaliyyətinin ikiliyi.
Biznes oyununun inkişafı iki modellə
başlayır - ssenariyə daxil ediləcək simulyasiya və oyun. Simulyasiya modeli - məqsəd,
oyunun mövzusu, qiymətləndirmə sistemidir. Oyun modelinin komponentləri
ssenaari, qaydalar, məqsədlər, oyunçuların rolları və funksiyalarıdır. Oyun
modelinə pedaqoji model daxildir, onun məqsədi təhsil və tərbiyədir. Oyunun
qaydaları çox deyil, onlara texnologiya, qaydalar, oyunçuların və liderlərin
rolları və qiymətləndirmə sistemi daxil edilməlidir. Sonda oyunların təhlili əsas
olmalıdır. İşgüzar oyunların nümunələri: simulyasiya məşqləri yaradıcı şəraitdə
mühüm bacarıq və konsepsiyaları gücləndirir; konkret hadisə kollektiv qərar və
müzakirə üçün şərait yaratdıqda konkret istehsal vəziyətinin təhlili; rol
oyunu-müxtəlif situasiyalarda rolların ifası, hərəkətlərin qiymətləndirilməsi;
peşəkar fəaliyyətlər və peşəkar qərarların nəticələrini yaradan tam miqyaslı
işgüzar oyunlar.
Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, bütün fəaliyyətlər
müəllim tərəfindən məktəbdə mövcud olan qiymətləndirmələr əsasında
aparılmalıdır.
İstifadə edilmiş ədəbiyayt
və resurslar
1.Seyyub Əsədov. V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi
metodikası. Bakı - 2021
2.Гузеев В.В. Образовательная технология: от приема
до философии М.1996
3. Кларин М. В. Педагогическая технология в учебном процессе. Анализ зарубежного опыта. М.1989
4. Новое в жизни, науке, технике. Серия. «Педагогика и
психология»; №6
5. Учебное пособие для студентов пединститутов, учителей
лицеев, колледжей, гимназий и средних школ. М. АО «Аспект Пресс», 1993.
6.https://sinxronfenler.blogspot.com/2021/03/v-xi-siniflrd-tarix-fnninin-tdrisi_14.html
Əsədov
Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin
tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), Təhsildə inkişaf
və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə
tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi), Azərbaycan
Respublikası “Təhsil Şurası” İB-nin İdarə Heyətinin üzvü