Müəllimin şagirdə fərdi yanaşması: şagird tipləri

 

Şagirdlərə fərdi yanaşmanın həyata keçirilməsi: müəllim şagirdlərə tədris prosesində öz potensiallarını həyata keçirməyə kömək edir. Eyni zamanda şagird davranışının tipologiyasını, onların uğur qazanmaq üçün motivasiyalarını nəzərə alır. Amerikalı peşəkar motoskilet yarışçısı Dik Mannın (1934-2021) tədqiq etdiyi və “Kollec sinif otağı” kitabında təsvir etdiyi şagird davranışının tiplərini araşdırmaq maraqlı olardı. Dik Mann sosialoji sorğular əsasında şərti olaraq aşağıdakı 8 şagird tipi ayırır:

1.Etibarlı, uyğunlaşan

2.Narahat, asılı

3. Məyus olanlar

4.Müstəqil şagirdlər

5.”Qəhrəmanlar”

6.”Snayperlər”

7.Diqqət axtaranlar

8.Səssiz şagirdlər

1.Elastik, itaətkar şagird- əsasən müəllimdən, konvensiyalardan asılıdır, tapşırıqları yerinə yetirmək üçün yüksək oriyentasiyaya malikdir. Digərlərindən fərqli olaraq, bu şagirdlər müəllimlərinin öyrətdiklərini öyrənməklə kifayətlənmirlər. Sinifdəki tələblərə cavab verən şagirdlərdə təlimatçı ilə razılaşmaq və ya izahat tələb etmək ehtimalı daha çoxdur. Nadir hallarda problem bəyanatı ilə çıxış edirlər və ya pedaqoqun nəzarətini şübhə altına alırlar. Onlar dərsə sadəcə materialı başa düşmək üçün gəlirlər. Həmişə onlara deyilənləri yerinə yetirən çevik şagirdlər adətən imtahanlarda yaxşı nəticə göstərirlər, lakin onların müstəqil mühakimə və ya yaradıcılıq nümayiş ehtimalları azdır. D. Mannın hesablamalarına görə bu, bütün şagirdlərin 10%-ni təşkil edir. İlk vaxtlarda bu faiz daha çox olur, yaş artdıqca onların sayı getdikcə azalır. Qeyd edilməlidir ki, bu şagirdlər heç vaxt müəllimin nüfuzunu şübhə altına almırlar. Bu tip şagirdlər üçün pedaqoq ilkin olaraq asılı davranış tərzini yavaş-yavaş “ləğv  etməyə” çalışmalı, ən çevik şagirdlərə öz mühakimələrində daha müstəqil olmağa yardım etməlidir. Şagird özünü təsdiqlədikdən sonra müəllim ondan daha çox müstəqillik göstərməsini xahiş edə bilər. Məsələn; testi təhlil  edərkən müəllim yaza bilər: “Verilmiş ədəbiyyatı yaxşı işləmisən. Yaxşı iş. Düşünürəm ki, siz işlədiyiniz materiala öz mülahizə və tənqidlərinizi əlavə etməyə hazırsınız. Yaxşı işlərə davam edin”.

2.Narahat, asılı tip- şagirdlər arasında çox yayğındır (təxminən 26%). Sinifdə qiymətlərlə bağlı narahatlıqlarına görə asanlıqla fərqlənirlər. Etibarlı tip kimi, bu şagirdlər də müəllimin nə təklif etdiyini öyrənmək istəyirlər, lakin nəyi isə əldən verəcəklərindən qorxurlar. Onlar yəqin ki, müəllimdən tərifləri sözbəsöz yazmaq üçün onları təkrarlamağı xahiş edirlər. Bu şagirdlər müəllimlərə etibar edirlər və aldıqları qiymətlərin ədalətli olduğunu düşünürlər. Əksinə, narahat və asılı şagirdlər müəllimlərə  güvənmirlər, çox vaxt suallarda çirkin hiylə və ya ədalətsizlik qiymətləndirmə sistemi gözləyirlər. Yüksək şöhrətpərəst, narahatlıq və şübhənin birləşməsi bu şagirdlərin təhsil prosesində istədikləri gücə malik olmadıqları üçün əsəb hiss etdiklərini göstərir. Narahatlığa aludə olan şagirdlər tez-tez öz işləri haqqında aşağı fikirdə olurlar və onların qiymətləri, D. Mannın fikrinə görə, 8 tip arasında ən aşağı səviyyədir. Fövqaladə həyəcanlarına və nisbətən aşağı qabiliyyətlərinə görə, onların işləri çox vaxt qeyri-təxəyyülsüz, orta səviyyəli və sistemsiz olur. Onlar təfərrüatları və tərifləri xatırlaya bilərlər, lakin anlayışlar haqqında məlumatları olmur. Onların əməyinin müəllim tərəfindən pis qiymətləndirilməsi onların pessimist gözləntilərini təsdiq edir, narahat və asılı davranışları güclənir. Belə şagirdlərin niyə mühazirələri müzakirəyə üstünlük verməyi anlamaq asandır. Onlar ağ-qara, sadə doğru və ya yanlış cavablara meyillidirlər.

Bu tip şagirdlərə müəllimin davranış strategiyası:

Onların imkanlarını genişləndirən müəllim onların intellektual inkişafına kömək etmiş olur. Onların suallarını rədd etməklə və ya onları etiraf etməkdən imtina etməklə pedaqoq sadəcə olaraq bu şagirdlərin narahatlığını artırır. Digər tərəfdən, pedaqoq materialı nəzərdən keçirməyin daha az dixotom üsulunu təklif etməklə, narahatçılıqdan asılı olan bu tip şagirdləri aşağılıqlardan çəkindirir və onların intellektual inkişafını stimullaşdırır. Belə şagirdlərə cavab verərkən əsəbiləşməməyə çalışın.

3.Məyus olanlar üçün Dik Mann hesab edir ki, bu tip şagirdlər sinifdə özlərinə və dərslərinə qarşı depressiv və fatalist münasibət göstərirlər. Digər iki tip kimi onlar da özlərini öyrənmələri üzərində nəzarəti həyata keçirməkdə aciz hesab edirlər. Onların bəziləri  keçmişdə qiymət almaq üçün çox çalışıblar, lakin indi öyrənməyi zövqlü hesab etmirlər. Onlar öyrənmək həvəsini qoruyub saxlamaqda çətinlik çəkən yaxşı şagirdlərdir. Bəzilərinin ailədə problemləri var və ya maddi  imkanları məhdud olan ailələrdəndir. Belə hallarda hər hansı kimsə onların maraqlarını azalda bilər və laqeyid olmasına səbəb ola bilər. D. Mann belə tip şagirdlərin (təxminən 4%) təlim prosesinin fəal iştirakçısına çevrilə biləcəyini hesab edir.

Bu tip şagirdlərə münasibətdə müəllimin davranış strategiyası. Müəllim onları ruhlandırmalıdır (məsələn, nəzarət işlərinə dair yazılı təriflər, ən yaxşısı isə üzbəüz söhbətlər). Müəllimin köməyi ilə belə şagirdlər ağrılı əhval - ruhiyyəsinin fərq edildiyi və onların daha yaxşı başa düşülmək istədiklərini açıq etiraf edə bilərlər.

4.Müstəqil şagirdlər müəllimin təklif etdiklərni bərabər qəbul edir və öz məqsədlərinə əməl edirlər. Onlara iş tapşırılanda özlərini rahat hiss edirlər, adətən onlara öz fikirlərini bildirməyi təklif edəndə mızıldamırlar. Bunlar fəal iştirakçılardır, özünü  müəyyən dərəcədə onlarla eyniləşdirəndə asanlıqla müəllimlə dost olurlar. Bunlar ideal, yetkin şagirdlərdir. Müəlim onlara arxalana bilər. D. Mannın sözlərinə görə belə şagirdlər 12 % təşkil edir. Onlar nadir hallarda müəllim üçün problem yaradırlar. Eləcə də müəllim yaxşı öyrətmirsə, sinif adından narazılıq edənlər də onlar ola bilər. Bu tip şagirdlərlə münasibətdə müəllimin davranış strategiyası. Pedaqoq onları digər şagirdlərlə müqayisədə daha yaxşı nəticələr əldə etməyə təşviq etmək üçün onların müstəqilliyini tanımalı və ruhlandırmalıdır. Bu şagirdlərlə işləməyin açarı onların həqiqətən müstəqil olub-olmamağını və ya status-kvo ilə razılaşmayan üsyançılar tərəfində olmadığını öyrənməkdir.

5.”Qəhrəmanlar” müəllimlə eyniləşdirməyə, müstəqil və yaradıcı işə üstünlük vermələrinə görə müstəqil şagirdlərə bənzəyirlər. Onların müstəqil bir dəstəsi yoxdur, amma buna baxmayaraq müəllimin onların necə böyük şagird və maraqlı insan olduğunu dərhal hiss etməsindən narahatdırlar.Tənqidi desək, “qəhrəmanlar” ilkin vədlərinə əməl etmirlər. Müəllimə məlumat vermək üçün intensiv hücuma keçirlər. Onalrın möhtəşəm planları var, lakin çox vaxt planlaşdırdıqıarının  zəif icrası onu məyus edir. D. Mannın təsnifatına görə, şagirdlərin 10%-i bu tipə aid edilir və hər sinifdə cəmi 1 və ya 2 nəfər olurlar. “Qəhrəmanlar” adətən müəllimin onları tez fərqinə varmağına çalışırlar. Onlar tez-tez dərsdən sonra qalırlar ki, müəllim onların bu və ya digər mövzuya nə qədər maraq göstərdiklərini görsün. Belə şagirdlərin ilkin şərhləri pedaqoqda ümid yarada, onun qeyri-adi dərəcədə görkəmli şagirdlə tanış olduğunu düşünməsinə səbəb ola bilər. “Qəhrəmanlar” müzakirələri sevirlər. Onlar qarşı tərəfin əsəbiləşəcək qədər mübahisə edə bilərlər və mübahisədə haqsız olduqları ilə heç vaxt razılaşmırlar. Diqqətlə araşdırdıqda məlum olur ki, onlar verilən materialı oxumayıblar və sadəcə keçmiş biliklərini göstərirlər. Təcrübəsiz pedaqoqlar test zamanı və ya məqalə yazmaqda nə qədər zəif nəticə göstərə biləcəklərinə təəccüblənə bilərlər. “Qəhrəmanlar” yenilik sönəndə və ya pis qiymət almağa başlayanda tez-tez dərs buraxmağa meyillidirlər. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, “Qəhrəmanlar” adətən çox şey vəd edir, amma az iş görürlər. Bu isə əlbəttə təəssüf doğurur, çünki onlar özləri üçün yüksək gözləntiləri olan çox bacarıqlı şagirdlərdir. “Qəhrəmanlar” adətən məktəbdə xüsusi bir şəkildə idarə olunarsa yaxşı nəticə göstərirlər. “Qəhrəma”ı uğurla motivasiya etmək üçün müəllim onlarla yaxşı münasibət saxlamalıdır. Əgər “Qəhrəmanlar” onlardan böyük işlər gözlədiyinə inanarsa, o zaman pedaqoqun mülayim rəhbərliyi ilə uğur qazanacaqları ehtimalı vardır.

6.”Snayperlər” pedaqoqlara düşmən münasibət bəsləyən, onlarla yaxınlaşmaq istəməyən “ Qəhrəmanlar”dır. D. Mann belələrinin 9 % olduğunu qeyd edir. Onlar özləri haqqında çox yüksək fikirdə olsalar da, dünyanın onları tanıyacağına, yaxud onlarla yüksək fəzilət nümayiş etdirmək şansı verə bilmək ümidləri azdır. Bunlar adətən müəllimdən mümkün qədər uzaqda oturan və tez-tez müəllim haqqında zərərli ifadələr işlədən şagirddirlər. Belə şagirdlərin bəziləri dərsə qeyri-adi paltar geyinməklə öz etirazlarını  nümayiş etdirirlər. Aydındır ki, onlar öz düşmənçiliklərinə görə özlərini günahkar hiss etdikdə  və ya qorxduqları üçün fikirlərində daşınarlar. Müəllimin bu tip şagirdlərə qarşı davranış strategiyası. Bu tip şagirdə yaxşı münasibət qurmaq üçün müəllimin ilk vəzifəsi onlara qarşı qəzəbi cilovlamağı bacarmasıdır. Onların düşmən ifadələrinə çox vaxt məhəl qoymamaqdır. Lakin “Snayperlər”ə məhəl qoymamaq onları bu əməllərində əl çəkməyə məcbur etməyəcəkdir. Ən yaxşısı, onların şərhlərinə həvəslə cavab vermək, müsbət olanı vurğulamaq və sadəcə düşmənçiliyinə məhəl qoymamaqdır.

7.Diqqət axtaran şagirdlər - (D. Mnna görə sinifdə 11%) digər şagirdlər və müəllimlərlə ünsiyyət qurmaq üçün dərsə gəlməyi xoşlayırlar. “Qəhrəmanlar” kimi müzakirələri, danışmağı sevirlər. Onlar üçün sosial ehtiyaclar intellektual ehtiyaclardan daha üstündür. Onlar sinifdə dostları olmağı sevir və bir çoxları müəllimlərlə yaxşı əlaqələr qurur. Belə şagirdlər yaxşı işləyə bilərlər, əgər bu müəllimlərin və sinif yoldaşlarının xoşuna gəlsə, eləcə də onun haqqında yaxşı düşünsələr. Belələri jurnalın gətirilib-aparılmasına, partaların və s. təşkil edilməsi vəs. və il. işləri böyük sevinclə görürlər. Onlar sinifdə sosial-emosional lider kimi çıxış etməyi xoşlayırlar. Həm də digər şagirdlərdən heç də az intellektli deyillər.

Bu tip şagirdlərə münasibətdə müəllimin davranış startegiyası. Təcrübəli müəllim onları intellektual və sosial diskursda maraqlandıra bilər. Müəllimin diqqəti bu şagirdlər üçün çox vacib olduğundan, onları motivasiya etmək adətən asan olur. Müəllim ilk növbədə onlara diqqət yetirməlidir, lakin onlar haqqında yaxşı düşündüyünü göstərməlidir. Sonra müəllim şagirdlərə diqqət səviyyəsini azaltmalı, diqqətini onların yaxşı işinə yönəltməlidir. Belə strategiya bu tip şagirdləri effektiv şəkildə motivasiya edir.

8.Səssiz şagirdlər- D. Manna görə sinifdə belələri 20 % təşkil edir.  Onlardan sorğu və müəllimə verdiyi qiymət onu deməyə əsas verir ki, müəllimin onlara qarşı davranışına həssas yanaşırlar. Bütün tiplərdən olan bu şagirdlər ən çox yaxın münasibət qurmağa üstünlük verirlər, lakin ən çox da ondan qorxurlar ki, müəllim onların işləri haqqında yüksək fikirdə olmayacaq. Səssiz şagirdlər müəllimlərinin qiymətləndirilməsinə reaksiya verirlər- səssizlik düşmənçilik deyildir. “Snayperlər”dən fərqli olaraq, onlar müəllimlə şəxsi münasibət qurmaq istəklərinin fərqindədirlər. Belə şagirdlərlə işləyərkən bu prizmadan çıxış etmək lazımdır. Bu tip şagirdlərlə müəllimin davranış strategiyası. Bu şagirdlərlə işləyərkən müəllimin edə biləcəyi ən tipik şey onların səhv, problem yaratmadıqları üçün onlara məhəl qoymamaqdır. Təcrübəli müəllim ən çoxu 3-cü həftədən sonra onunla danışmayan şagirdləri qeyd edir və onlara diqqət yetirmək üçün yollar arayır. Müəllim belə şagirdlərə hərarətlə gülümsəyərək, sinifdə onların oturduqları yerə gedərək, onlarla ən azından göz təması qurmalı, belə tip şagirdlərin gözlərinin içinə baxaraq ona nə isə bir işdə kömək etməlidir. Arzu olunur ki. İlk növbədə onlar müəllimə yaxınlaşsınlar, amma çox vaxt bu təşəbbüsü müəllim göstərməlidir. Müəllim səssiz şagirdə şəxsi münasibətlər qurmaq səylərində həddindən artıq işlərə yol verməməlidir. Ona görə ki, bu hərəkət şagirdi qıcıqlandıra bilər.

      Tədris ədəbiyyatlarında şagirdləri başqa təsnifatları da vardır. Bunlar diqqətsiz, dərsə hazır olmayan, yaltaq, ruhdan düşmüş, özünə güvənməyən, sosial gərginlik yaşayan, uğursuzluğuna bahanə tapan, yaxşı qabiliyyəti olan lakin oxumayan və s. və il. şagirdlərdir adlandırılır.

Sosial stress yaşayan şagirdlər haqqında bir neçə kəlmə:

Pedaqoqların əksəriyyəti daha az tapşırıq vermək və ya daha yüksək qiymət verməkdən çəkinirlər, lakin nəticə əldə etmək üçün bu şagirdlərə pedaqoq tərəfindən daha çox diqqət yetirilməlidir. Müəllim onların xüsusi vəziyyətini vurğulamadan onları diqqətlə dinləməli, onlara qarşı tələblərini azaltmalıdır. Şagirdlər arasında bəzi xəstəlikləri olanlar ola bilər və müəllim bunları da nəzərə almağı bacarmalıdır.

Xüsusi qabiliyyəti olan şagirdlər. Belə şagirdləri ayırmaq müəllim üçün asandır. Nəzərə almaq lazımdır ki, istedadlı şagirdlər darıxmağa çox həssas olurlar və dərslər onların intellektual  ehtiyaclarını ödəmirsə bu dərsdən qaçmağa çalışacaqlar. Müəllim belə şagirdlərlə şəxsi münasibətlər qurmalı, onları fənn üzrə müstəqil və yaradıcı işə həvəsləndirməlidir. Bəzi pedaqoqlar istedadlı şagirdləri mütəmadi olaraq oxuduqlarını müzakirə etməyə dəvət edirlər. Belə şagirdlər əlavə iş yükündən qorxmur, qiymətlərə görə də narahat olmadan müstəqil işləri həvəslə yerinə yetirməyə həvəslə razılaşırlar.

Nəticə:

İstər məktəb olsun, istər kollec, istərsə də universitet olsun müəllimin demokratikliyi  onun şagirdlərinə (tələbələrinə) fərdi yanaşmasında, onlarla münasibət qurmaq üçün şagird tiplərindən asılı olaraq şəxsiyyətlərarası strategiya seçməsində, onu fənni öyrənməyə həvəsləndirməsində vahid meyardır.

                     İstifadə olunmuş ədəbiyyat və internet resursları

1.Ананьев Б.Г. К психофизиологии студенческого возраста // Современные психологические проблемы высшей школы. Л., 1974. Вып. 2

2.Бакшеева Э.П. Педагогическая поддержка профессиональной самоактуализации студентов в педвузе // Педагогическое образование и наука.2003. №3

3.Вилюнас В.К. Психологические механизмы мотивации человека. М., Прайм-Еврознак, 1986

4.Ковалев А.Г., Мясищев В.Н. Психические особенности человека. М., МГУ, 2009

5.Кондрашова Л. В. Моральна психологічна готовність студента до вчительської діяльності. Київ. «Вища школа», 1987

6.Super D.E. Vocational development / D.E. Super. N. Y., 1957

7.https://www.b17.ru/article/100930/

8.https://studopedia.ru/19_248369_lichnostnie-vzaimootnosheniya-studenta-i-prepodavatelya.html

9. https://en.wikipedia.org/wiki/Dick_Mann

Hazırladı:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu

 

Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi). Azərbaycan Respublikası “Təhsil Şurası” İB-nin İdarə Heyəti üzvü

 

İstinadlar:

https://multiurok.ru/files/mu-llimin-sagird-f-rdi-yanasmasi-sagird-tipl-ri.html