Tarixi təsəvvürlərin və anlayışların formalaşması

      

           Şagirdlərin tarixi təsəvvürlərinin formalaşmasının mənbəyi təsviri sənət əyani vasitələri, müəllimin nağılının, dərsliyin mətninin və tarixi sənədlərin təsviri, bədii ədəbiyyatdır. Materialı sözlə ifadə etdikdə, obrazlılıq şəkil vasitəsilə təsvir etmək və tarixi sənədlərdən, elmi-kütləvi və bədii ədəbiyyatdan əxz edilən parlaq detallı,süjetli hekayət priyomları ilə, şagirdlərin yaddaşında mühafizə olunan təsəvvürlərə istinad etməklə əldə edilir.Tarixin təlimində anlayışların formalaşmasına dair aparılan işin yolları və priyomları müxtəlifdir. Əgər bəzi maddi əşyalar (harpun, kotan, gəmi və s.)haqqındakı anlayışlar 1-2 təsvirin, əşyanın təhlili əsasında formalaşdırıla bilirsə, ictimai hadisələr və səbəb-nəticə əlaqələri haqqındakı mürəkkəb anlayışların formalaşması bir sıra mərhələlərdən keçir, bütün tədris ili boyunca davam edir. Anlayışların formalaşmasına dair işdə mühüm an onların tərifindən ibarətdir. Bir qayda olaraq şagirdlərdə artıq öyrənilən hadisə haqqında konkret təsəvvürlər formalaşdıqda və tərif vermək üçün lazımi əlamətlər ayrıldıqda anlayışa tərif verilir.Tarixi təsəvvürlərin formalaşdırılması zamanı müəllim şagirdlərin iş fəaliyyətinin əsasən hissi cəhətinə, tarixi anlayışların formalaşdırılması işində isə şagirdlərin analitik fikri fəaliyyətinə istinad edir. Lazımi materialın möhkəm  mənimsənilməsi və sonralar şagirdlərin yaddaşında asanlıqla bərpa edilməsi üçün prosesdə həmin materialı ayırmalı, ”iri planda” verməli, bunun üçün daha faydalı məlumat üsullarından istifadə etmək lazımdır. Nağıla hadisənin sonrakı təhlili üçün lazım olan detalın xüsusi olaraq daxil edilməsi məqsədəuyğundur. Məsələn;V sinifdə “Qədim Manna”dərsində bütün epizodlar şagirdlərin yaddaşında asanlıqla bərpa olunur və şagirdlərə sənət və ticarətin inkişaf səviyyəsi, dövlətin qüdrətli olması və s.haqqında dolğun məlumat verilir. Şifahi şərh zamanı parlaq obrazların formalaşmasina kömək edən təsirli üsullarla bədii ədəbiyyatdan götürülmüş təşxis şəxsləndirmə və yaxud təcəssüm etdirmə üsulları daxildir. Bu üsul ondan ibarətdir ki,tipik tarixi hadisələr, adətən, uydurma şəxslərin fəaliyyəti və ya vəziyyəti haqqında hekayə vasitəsilə açılıb göstərilir.Təşxis zamanı hekayə qəhrəmanının uydurma olması müəllimə imkan verir ki, dövrün xarakteristikası üçün tipik epizodları və detalları öz hekayəsinə daxil etsin.Təşxis üsulu materialın şərhinə süjet daxil etməklə V-VI sinif şagirdləri tərəfindən həmin materialın mənimsənilməsini yüngülləşdirir. Şagirdlərə emosional təsir göstərmək məqsədilə müəllim nağılına bədii ədəbiyyatdan götürülmüş parçalar daxil edə bilər. Müəllimin isnad etdiyi bədii əsər şagirdlərə geniş məlumdursa, o zaman müəllim əsəri şərh etməzdən əvvəl şagirdlərin hafizəsində tanış obrazları canlandıra bilər.Məsələn; “Qədim Hindistan”mövzusunu öyrənərkən şagirdlərə müraciət edərək deyirəm ki, onlar Redyard Kiplinqin məşhur ”Mauqli” povestini xatırlamaqla Qanq vadisinin təbiəti haqqında özləri danışa bilərlər. Müəllimin nəqlində tarixi sənədlərdən istifadə edilməsi şagirdlərin tarixi təsəvvürlərinin konkretləşməsinə  kömək edə bilər. Lakin bu o şərtlə məqsədəmüvafiqdir ki, tarixi hadisələrin mühüm əlamətləri açılıb göstərilsin. (məs.Romada  triumf). Müəllimin nağılı nə qədər rəngarəng və parlaq olsa da sənəd və bədii əsər tarixi gerçəkliyi düzgün əks etdirən təsəvvürlərin formalaşmasına təlimdə yalnız söz ilə obrazın üzvi surətdə birləşməsi, uzlaşması zamanı xidmət edə bilər. Belə deyirlər ki, müəllim şagirdlərin şüurunda tarixi gerçəkliyin bütöv tablolarını yaradarkən “sözlərlə şəkil çəkir”. Lakin bu o şərtlə mümkündür ki, şagird tərəfindən qavranılan sözlər onun şüurunda keçmişin bütöv mənzərəsini əmələ gətirən müvafiq tarixi obrazlarla əlaqələnmiş olsun. V-VI sinif şagirdlərində tarixi təsəvvürlər kasıb olduqda və onlarda çatışmayan təsəvvürləri müasir həyatdan götürülmüş obrazlarla əvəz etmək meyli olduqda bu siniflərdə, hər tarix dərsində əyani materialdan istifadə etmək zəruridir. Müəllim öz danışığını yazı lövhəsində çəkdiyi sxematik şəkillə də əyaniləşdirə bilər. Məsələn; mən İngiltərədə çəpərləmələr haqqında danışarkən kəndli pay torpaqlarının yazı lövhəsinə çəkdiyim təsvirini pozur, yox edir və “boş”torpağı ümumi cizgi ilə dairə içərisinə alıram (sanki onları çəpərləyirəm). Mənim hərəkətim həqiqətən baş vermiş prosesin şərti bərpası kimi yadda qalır. Şagirdlərdə tarixi gerçəkliyin obrazlarını  kifayət qədər dolğun, düzgün və konkret əks etdirən təsəvvürləri formalaşdırmaq üçün tarixi obrazların şagirdlər tərəfindən təkcə qavranılmasının deyil, həm də onların özləri tərəfindən canlandırılmasının da böyük əhəmiyyəti vardır. Şagirdlərin tarixi gerçəklik obrazlarını canlandırması-sözlü, yazılıa, və ya ya şifahi formada, təsviri formada (rəsm, yapma, maketləşdirmə), eləcə də bu və ya digər formaların birləşməsində mümkün ola bilər. Məsələn; belə bir tapşırıq vermək olar ki, qulun,kəndlinin, sənətkarın, tacirin və s. həyatı haqqında  hekayə, nağıl tərtib etsinlər. Belə tapşırıq şagirdi məcbur edir ki, keçilən materialı xatırlasın, onu keçmişin bütöv mənzərəsi şəklində fikrən qruplaşdırsın. Keçmişin obrazlarının təsviri vasitələrlə canlandırılmasının ən sadə tapşırıqları şəklilərin üzünün çixarılmasıdır.Anlayışların əlamətlərinin seçilməsi və ümumiləşdirilməsinə dair görülən işdə məntiqi sxemlər böyük rol oynayır. Sxem şagirdlərdə tarixi gerçəkliyin yeni obrazlarını yaratmır, onların arasındakı əlaqə və münasibətlər haqqındakı biliklərin daha dərindən mənimsənilməsinə kömək edir. Belə sxemlərdən dərsliklərdə, ya da stolüstü vəsait şəklində iş apararkən istifadə edilir. Tədris prosesində hazır sxemlər faydalı olduğu kimi,yazı lövhəsində təbaşirlə çəkilən sxemlərin də böyük qiyməti vardır. Həmin sxemləri müəllim çəkdikcə şagirdlər də öz dəftərlərində çəkə bilərlər. Bu zaman təkcə görmə hafizəsi deyil, həm də mütəhərrik hafizə (kinesteziya) fəaliyyət göstərir. Şəkil şagirdlərin dəftərlərində qalır, ev tapşırıqlarını hazırlayarkən onlara kömək edir və sorğu zamanı şagirdlər tərəfindən bərpa edilir ki, bu da şagirdlərin hafizəsində anlayışların əlamətlərini və məntiqi əlaqələri möhkəmləndirir. Müəllimin nəqlində, sənədlə, şəkil və sxemlə apardığı iş zamanı hadisələrin əsas əlamətləri nə qədər ardıcıl və  aydın açılıb-göstərilsə, həmin əlamətlərin sonradan ümumiləşdirilməsi üçün daha əlverişli şərait yaranmış olar. Belə işdə müəllimin köməyinə əlamətlərin ümumiləşdirilməsi və anlayışlara tərif verilməsi  gəlir. Bir qayda olaraq, anlayışın tərifini və bu tərifi bildirən termini yalnız o zaman tətbiq etmək məqsədəuyğundur ki, məktəblilərin şüurunda tərif verilən hadisənin mühüm əlamətləri haqqında artıq təsəvvür formalaşmışdır və bu anlayışı ona yaxın anlayışlardan ayırmaq, fərqləndirmək üçün lazım olan qədər əlamətlər ayrılmışdır. Məsələn; ”Ulu icma”anlayışının tərifi şagirdlər həmin anlayışın V sinifdə şərh edilən əlamətlərini bildikdən sonra verilir. ”Tərif”anlayışının özü V-VI sinif şagirdləri tərəfindən dərhal  mənimsənilmir. Ona görə də hələ ilk dərslərdən şagirdlərin diqqətini həmin fikri əməliyyatın mahiyyət və formasına cəlb etmək vacibdir. Bu zaman dərsliklərdə verilən anlayışların tərifləri üzərində aparılan işə xüsusi diqqət vermək lazımdır (məs.Ulu icma nəyə deyilir?, Etnoqrafiya nədir? və s.). Anlayışların tərifinə dair sualları şagirdlərin şifahi və yazılı sorğusuna müntəzəm surətdə daxil etmək lazımdır. Bu zaman həmin tərifin şagirdlər tərəfindən şüurlu surətdə mənimsənilməsini  müəllim diqqətlə yoxlamalıdır; çünki çox zaman V-VI sinif şagirdləri hər hansı bir tərifi mexaniki surətdə əzbərləyir, bu və ya digər termindən istifadə edərək onu konkret hadisələrlə əlaqələndirmirlər. Məsələn; altıncı sinif şagirdləri “tarix “in tərifini asanlıqla yadda saxlayırlar. Lakin əgər tərifi çox yaxşı öyrənmiş şagirddən soruşduqda ki, bu tərifi 3 hissə əsasında izah et, onun  izahında çətinlik çəkəcəklər. Bu kimi və buna bənzər tapşırıqlar nəinki artıq tanış olan anlayışların əlamətlərini konkretləşdirir və möhkəmləndirir, həm də öyrənilmiş tərifin faktların konkret biliyə nə dərəcədə əsaslandığını və onları tətbiq etməkdə nə kimi operativlik göstərildiyini yoxlamaqda müəllimə kömək edir.

      Beləliklə, anlayışdan istifadə etmək, onları ayrı-ayrı hadisələrlə əsaslandırmaq şagirdlərin şüurunda dərinləşməyə və zənginləşməyə,yeni əlamətlərin toplanmasına və onların konkretləşdirilməsinə gətirib çıxarır.