Şeyx Məhəmməd Xiyabani

Şeyx Məhəmməd Xiyabani (1880-1920)

    Şeyx Məhəmməd Xiyabani hicri 1297(1880) baharındaTəbriz şəhəri yaxınlığındakı  Xamnə qəsəbəsində anadan olmuşdur. 1905-1911-ci illər İran inqilabı dövründə hərəkatın fəal iştirakçılarından və başçılarından biri olmuşdur. 1908 -1909-cu illərdə Təbrizdəki üsyan zamanı yaşadığı Xiyaban məhəlləsində barrikada vuruşmalarında qəhrəmanlıqla döyüşdüyündən Xiyaban adını qazanmışdır.

   Xamnədə məktəbi bitirdikdən sonra Mahaçqalada ticarətlə məşğul olan atası Hacı Əbdülhəmidin yanına getmiş, az müddətdən sonra Təbrizə qayıdaraq din elmlərini öyrənməyə başlamışdır. Xiyabani Təbrizin tanınmış ruhanisi Əngəcinin yanında oxumuş, onun ən görkəmli tələbələrindən olaraq, müctəhidlik dərəcəsinə yüksəlmişdir. Bundan əlavə, Xiyabani nücum, heyət və hesab elmlərini məşhur münəccim Mirzə Əbdüləlinin yanında mənimsəmiş, kəlam - islam fəlsəfəsi və ədəbiyyat üzrə məşhur alim olmuşdur. Şeyx Məhəmməd Xiyabani  gözəl danışığı ilə Təbriz əhalisinin hüsn-rəğbətini qazanmış, Təbrizdə məşhur ruhani və inqilabçı Siqətülislamın tövsiyəsi ilə Xiyaban məhəlləsində Hacı Kərim xan məscidində imam və vaiz olmuşdur. Xiyabani öz çıxışlarında insan hüququndan və azadlıqdan danışaraq, Təbriz əhalisinin dünyagörüşünü inkişaf etdirir və həmişə deyirdi: “Haqqı verməzlər, haqqı almaq lazımdır”. Xiyabani İran totalitar və şahlıq rejimi əleyhinə hərəkatda fəal iştirak etmiş və mücahidlər sırasında mübarizə aparmışdır. İctimaiyyun-amiyyun sosial-demokrat partiyası onun elmi və ictimai cəhətdən yüksək dərəcəyə malik olmasını dərk edərək, Azərbaycan əyalət əncüməninə (parlament) üzv seçmişdir. Xiyabani Azərbaycan tarixində ən ağır və böhranlı zamanda inqilabi hərəkata qoşulmuş, həm daxili irticaçı qüvvələr, həm də xarici dövlətlər: Çar Rusiyası, İngiltərə, Almaniya və Osmanlı dövlətləri əleyhinə fəal mübarizə aparmışdır. O, Cənubi Azərbaycan və İran tarixində ilk dəfə Demokrat Firqəsini (partiya)  və demokratik rejim  yaratmışdır. Hətta, xarici tarixçilər də qeyd edirlər ki, onun başçılıq etdiyi demokratik dövlətdə Təbriz əhalisi rifah və əmin-amanlıq görmüşdür.

    1907-ci ildə məşrutə (kostitusiya) qanunu imzalandıqdan sonra Müzəffərəddin şahın yerində oturan Məhəmmədəli Mirzə çar hökumətinin köməyi ilə məşrutəni aradan aparmağa çalışırdı. Çar hökuməti ilə İngiltərə arasında 1907-ci ildə bağlanmış müqaviləyə  görə İran iki nüfuz məntəqəsinə bölündü: şimalda Rusiya və cənubda İngiltərə hökm sürdülər. Xiyabani Tehranın Səbzə meydanında böyük mitinq təşkil edərək, müqavilə bağlayan dövlətlər və onu qəbul edən İran hökumət başçıları haqqında kəskin çıxışlar etdi. Tehranın polis başçısı Yeprem onu tutmaq əmrini verdi. Lakin Xiyabani Tehrandan Məşhədə, oradan Aşqabad və Bakı yolu ilə Mahaçqalaya (Port - Petrovska) getmiş, 1914-cü ildə Təbrizə qayıtmışdı. Xiyabani Təbrizə qayıtdıqdan sonra Təbrizdə Cənubi Azərbaycan Demokrat Partiyasını təşkil etmiş və gizli fəaliyyətə başlamışdır. 1917-ci ildə Rusiyada inqilab olan zaman Cənubi Azərbaycan Demokrat Firqəsi açıq fəaliyyətə başlamış, 1917-ci il aprelin 9-da “Təcəddüd” qəzetinin ilk sayı nəşr edilmiş və aprelin 30-da Xiyabaninin “Həqiqət nur saçacaqdır” başlığı ilə ilk məqaləsi çıxmışdır. Orada o deyirdi: “Artıq məşrutə qanunlarını icra etmək vaxtı gəlib çatmışdır. Həqiqəti açıq demək lazımdı”. Xiyabaninin ikinci məqaləsində deyilirdi: “Dünyada ən mürtəce və totalitar dövlət olan çar Rusiyası artıq dağılmışdır. İndi İran xalqları qanı hesabına alınmış məşrutə qanununu qoruyub icra etməlidir”. Xiyabani məşrutə qanununa uyğun seçkilərin həyata keçirilməsini tələb edirdi. Uzunmüddətli böhrandan sonra üçüncü məclisə İranın digər nöqtələrindən vəkillər seçilmiş, lakin Azərbaycanda hakim olan Eynüd Dövlə və mürtəce dairələr seçkilərdə təxribat törətdilər. Buna görə də məclisin bu dövründə Azərbaycan vəkilləri iştirak etməmiş, məclisin 3-cü dövrü ancaq 39 gün davam edib, uzun sürən böhran dövrü başlanmışdır. 1918-ci ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsi olduqca mürəkkəb vəziyyətdə fəaliyyətini davam etdirirdi. O zaman rus qoşunları  İrandan çıxarıldılar. Ruslar boşaldan yerləri ingilis qoşunları tutdular. Digər tərəfdən, Almaniya ilə müttəfiq olan Osmanlı dövlətinin qoşunları şimal-qərb tərəfdən Azərbaycana soxuldular. Bundan əlavə, Urmiyada aysor və erməni silahlı dəstələri bütün şəhəri və kəndləri yandırır, azərbaycanlılara divan tuturdular.

   Şeyx Məhəmməd Xiyabani deyirdi:”Müstəqillik uğrunda mübarizə aparan xalq birinci növbədə ölümə hazır olmalıdır. Qorxu millətin, azadlığın və bəşəriyyətin əsaslarını pozursa, əksinə igidlik həmin əsasları sarsılmaz edir, qoruyur və möhkəmləndirir. Xalqın hüququnu qəsb etmiş adamlara rəhm etmək kütləyə xəyanətdir. Biz Azərbaycan xalqının sədaqətini, İranın səfalət və fəlakətdən xilas olmasını istəyirik. Hər bir millətin şərafətinin birinci şərti onun istiqlalıdır. Bir məsləkli iki adam qardaş kimidir”.

      1919

-cu ildə ingilislərlə İran arasında 1907-ci il müqaviləsini əvəz edən bir müqavilə bağlandı. Azərbaycan Demokrat Firqəsi bu müqavilə əleyhinə kəskin mübarizəyə başlayıb, bəyannamə nəşr etdi. Bəyannamədə deyilirdi: “İran dövlət başçıları məşrutə qanunlarını ləğv edirlər, xalqın tələbatını qəbul etmirlər”. Bəyannamədə xəbərdarlıq edilir ki, biz qiyam odunu bütün İranda alovlandıracağıq.  Azərbaycan Demokrat Firqəsi daha kəskin taktika qəbul edərək Tehran hökumətinə qarşı daha ciddi mübarizəyə başladı. 1920-ci ilin may ayında Təbrizdə Demokrat Firqəsinin rəhbərliyi ilə  mitinq təşkil edildi. Mitinqdə imperialistlərin və İran irticaçı qüvvələrinin əleyhinə mübarizəni daha gücləndirməyə çağırdılar. Bu mitinqdə iştirak edənlər təklif etdilər: “Azərbaycan bütün İran tarixi boyu həmişə azadlıq uğrunda qabaqcıl olmuşdur. Bu münasibətə görə də Azərbaycan əyaləti yerinə “Azadistan” (Azad ölkə) adlanması daha düzgündür”. Bu təklif mitinq iştirakçıları tərəfindən qəbul edilmişdir. Bu mitinqdən sonra qiyam hərəkatı Azərbaycanın digər şəhərlərinə: Zəncan, Marağa, Miyanə, Əhər, Xoy və Ərdəbilə də yayıldı. 1920-ci il  iyunun 22-də Azərbaycan Demokrat Firqəsi ümumi səslə milli hökumətin quruluşu haqqında qərar qəbul etdi və Şeyx Məhəmməd Xiyabani milli hökumətin sədri seçildi. Həmin gün hökumət başçısı kimi Ş.M.Xiyabani Alaqapıya (hökumət binası)  köçdü. Bu, Cənubi Azərbaycan tarixində yaranmış ilk demokratik milli hökumət idi. Bütün lövhələrdə, dövlət vərəqələrində “Azadistan ” yazıldı. Xiyabani Alaqapıda milli hökumət başçısı olduqda az müddətdə Təbrizdə bir çox islahatlar aparmağa başladı. O cümlədən: jandarm təşkilatını genişləndirərək öz başçılığı ilə Milli Qvardiya yaratdı. Məşhur azərbaycanlı maarifpərvər Əbülqasım Füyuzatı maarif rəisi təyin etdi. “Məhəmmədiyyə” və “Hikmət” adlı iki qadın məktəbi açdı. Məktəblərdə təhsilin Azərbaycan dilində keçilməsinə göstəriş verdi. Bakıdan müəllimlər dəvət edildi. Məktəblərdə Azərbaycan dilində öyrənməyə göstəriş verdi. Tehrandan göndərilmiş maliyyə rəisi və hakim müavini Tehrana qaytarılıb yerinə yeni şəxslər təyin edildi. Xiyabani əyalətdə əmin-amanlığın bərpa edilməsinə çox əhəmiyyət verirdi. Təbrizə gələn xaricilər Xiyabani milli hökumətin başçısı olduğu zaman əyalətdəki yüksək dərəcədə olan əmin-amanlıq haqqında danışırdılar. Bütün idarə işləri, nəşriyyat, mitinqlər və çıxışlar Azərbaycan türkcəsində  aparılırdı. Şeyx Məhəmməd Xiyabani öz xalqına və vətəninə vurğun idi. O, xalqının azadlığı və rifahla yaşaması uğrunda canını qurban verdi.

       Xiyabani deyirdi: “Yad qüvvələrə arxayın olun, ancaq öz qüvvənizə güvənin. Xarici dövlətin əlaltısı olmayın, çünki onlar ancaq öz mənafeyi üçün çalışırlar”. O dönə-dönə deyirdi: “Şərafətlə, namusla ölmək şərafətsiz diri qalmaqdan yaxşıdır”. Xiyabani şərafətli ölümü ilə dediyinə sadiq olduğunu göstərdi. Şeyx Məhəmməd Xiyabani öz mübarizə dövründə bir çox böhranlarla üz-üzə gəlmiş, töhmətlərə məruz olmuşdur. Tehranda nəşr edilən “İran” qəzeti Xiyabaninin ikinci qiyamı haqqında yazırdı: “Ey azərbaycanlı, qorxuram öz “Kəbənə” çatmayasan, bu yol ki gedirsən, səni Türküstana çıxarar”. Qəzet bununla demək istəyir ki, Xiyabani Rusiya inqilabı təsiri altına düşərək, Azərbaycanda Sovet Respublikasına oxşar bir respublika yaratmaq istəyir. Xiyabani “İran” qəzetinə kəskin cavab verərək demişdir: “Bizim “Kəbəmiz” öz Vətənimizdir”.

     Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin ölümü haqqındda onun ən yaxın dostu Hacı Şeyx Həsənəli Miyanəçinin nəvəsi belə nağıl edir: “Müxbirüssəltənə qiyam və qiyamçıları məhv etmək üçün Təbriz Milli Qvardiyasının rəisi Hüseyn xan Haşimini və Təbriz kazak rəisini razı etdikdən sonra Alaqapıya hücum etməyi əmr etmiş və Xiyabaninin ölüsünü, ya dirisini onun yanına gətirməyi istəmişdir. Onlar belə bir vaxtdan istifadə etmişlər ki, jandarm və hərbi qüvvələrin çoxu Qaradağda Əmir Ərşədlə müharibəyə göndərilmişdir və Təbrizdə hərbi qüvvələr yoxdur. Kazaklar Alaqapıya hücum etdikdə Xiyabani gizlənməyə məcbur olmuş və evinə gəlmişdir. Xiyabaninin yaxın dostlarından biri Sərtibzadə “mən gəlməyincə evdən çıxma”demişdir. Lakin o gəlməmişdir. Xiyabani dörd saat evdə gözlədikdən sonra evdən getməyi qərara almışdır”. Şeyx Miyanəcinin nəvəsi deyir: Xiyabani bizim evə gəldikdə nağıl etdi ki, Sərtibzadə məni dörd saat müntəzir qoydu, yoxsa mən dörd saatda şəhərdən çıxardım. Xiyabani dedi ki, mən çarəni bunda gördüm ki, evin damına çıxıb, dal küçəyə düşəm. Həyat yoldaşım tüfəngimi və bir qatar patronu damdan mənə atdı və sizə gəldim. Şeyx Məhəmməd Xiyabani İran qoşunlarının Təbrizə hücumu zamanı igidliklə vuruşmuş ən sonda düşmən əlinə keçməməkçün son gülləni özünə vurmuşdur. Bu hadisə 1920-ci il sentyabr ayının 14 - də baş vermişdir. Onun cansız cəsədindən başı kəsilərək şaha “hədiyyə” göndərilmişdir.

    Qeyd etmək istərdim ki, Xiyabaninin ictimai, siyasi, fəlsəfi görüşləri layiqincə öyrənilməmiş və araşdırılmamışdır.

İstifadə edilmiş qaynaq:

1.Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. Bakı 2007 səh. 286-289