Qaqauzlar - qaqauz tarixi: Todor Oğuz yazır...

Bulqarlar, qıpçaqlar və oğuzlar arasında xan (kaan) ən yüksək mövqe tuturdu. Xan-kaan sözü ənənəvi olaraq bu vəzifəni tutanların adlarına əlavə olunurdu və kaan qan, ailə, himayədar və ya hökmdar mənasını verirdi. Xan (kaan) ən bacarıqlı və ləyaqətlilərdən, mənşəyindən asılı olmayaraq, həmişə öz xalqından seçilirdi. Xanın (kaanın) arvadı xatun (katun) - sevgili adlanırdı və kifayət qədər yüksək vəzifə tuturdu. Xanın (kanın) arvadının zadəganların yığıncaqlarında iştirak etmək hüququ var idi və xan (kaan) xatun (katun) həyat yoldaşının iştirakı ilə qərarlar qəbul edirdi. Sonra köçəri aristokratiya - bəylər, bəylər və ağsaqqallar, tayfa birliklərini idarə edən ak-baş (ağ baş) (ak - zadəgan deməkdir) gəldi. Onların arasında: “ulu-bəyi” (böyük bəylər), “tümən-bəy” (on minlik bəy), “kol-bəy” (12 tayfanın bəyi: P.S. bu söz məni çox maraqlandırdı)  və “kök-bəy” (bir qəbilənin bəyi) idi. Bəylər tayfa işlərini idarə etməkdə xüsusi statusu danılmaz sayılan, adət-ənənə ilə müqəddəs sayılan qəbilədən nəsil hüququ ilə icmanın ən yüksək təbəqəsi, çöl aristokratiyası idi. Qədim türklərdə “bəy” termini şahzadə və ya ağa mənasındadır.

Ən nüfuzlu “bəylər” hakimlik edərdilər. “Bəy” ədaləti əbədi ictimai əsaslarla həyata keçirirdi. “Bəy”ə ədalətə güvənənlər “Daşın kökü yoxdur, hakimin qohumu yoxdur” deyərdilər. Çünki, o qərarın ədalətli olmasına hakim Tenqri tanrısı qarşısında cavabdeh idi. Cinayətlər kompensasiya edilməli idi. Türklər azad doğulduqları üçün, onların həbsxanaları yox idi. Hər bir cinayətə cərimə, bir “yodek” düşürdü. Cərimə mal-qara ilə ölçülürdü və bahalı paltar və zinət əşyaları ilə əvəz edilə bilərdi. Orta dərəcəli cinayətlər üçün adətən “yodek” – “at-tul” - at və qoyun dərisindən istifadə olunurdu. Ən çox istifadə edilən “kodek” türklər üçün müqəddəs sayılan doqquz rəqəmi idi, buna görə də “dokuz” adı verilmişdir və birdən doqquza qədər “dokuz” ola bilər. İstinad üçün qeyd edək ki, “sübut” slavyan sözü mübahisələrin həllində istifadə olunan türkcə “dokuz” ifadəsindən yaranıb. Əgər günahkarın lazımi sayda mal-qarası olmasaydı, qohumları onlara “yodek” verərdi. Əgər qohumlar “yodek”i tam ödəməsələr, günahkar birdən doqquza qədər “kamça” (qamçı”) ilə cəzalandırılırdı.

Əgər ödəniş edilməyibsə və bu, birinci cinayət deyilsə, günahkar kənddən qovulurdu. Bu çox biabırçı və dəhşətli cəza idi. İstənilən iş başa çatdıqdan sonra “bəy” barışıq ritualını, “tatulyk”i yerinə yetirirdi ki, bu mərasimdə qurban və cinayətkar hər iki ucunda bir parça dəri cilov tuturdular. “Bəy” bıçaqla “bu mübahisəni bu cilov kimi tikə-tikə doğrayıb” deyərək ortadan kəsib atırdı. Bundan sonra mübahisə və narazılıqlar bir daha olmazdı. “İlik” (hökmdar) titulunu iri tayfa birliklərinin başçıları daşıyırdı. “sur-başı” (ordu rəhbəri) həlledici rol oynayırdı. Sonra “başı” (kənd başçıları) və ayrı-ayrı ailələrin döyüşçülərinə - “oğlan” (“olan”a)  rəhbərlik edən baş ağsaqqallar gəldi. Digər insanlara “kara budai” (qara buğda) deyilirdi - bunlara qulluqçular, muzdlu işçilər (çirak) və çobanlar (çoban) daxil idi.

Əkinçiliklə məşğul olanlara “tarıqçı” deyirdilər; “tarı” qıpçaqlarda buğda, uzeslərdə (oğuzlarda) darı deməkdir. Qədim türklər heç vaxt köləlik etməyiblər; hətta çöldəki hərbi əsir də artıq qul deyil, qəbilə üzvü idi. İnsanın insan tərəfindən istismarı yox idi, çünki mal-qara öz başına otlayır! Bir çoban qoyun sürüsünü, üç çoban bir sürü at ilxısını idarə edir. Qalanları yalnız “igidlik, şücaət və şöhrət” haqqında düşünərək hərbi yürüşlərə hazırlaşardılar. Qıpçaqların, bulqarların, üzlərin (oğuzların) davranış və hüquq normaları bir köçəri tayfadan digərinə keçən ənənə daşıyıcısı olan “yosun” qanunu ilə tənzimlənirdi.

Todor Oğuz

Qaynaq: https://www.facebook.com/groups/289352484927247/

Rus dilindən tərcümə etdi:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).