Oğuzlar: Todor Oğuz yazır

Qaqauzlar xristianlığı qəbul etməzdən əvvəl Göy Tanrısına  sitayiş edirdilər və buna görə də Tanrılılar  və ya “Göy  Oğuz” - səmavi Oğuz , “Haq Oğuz” - əcdadlarının inancına sadiq qalan əsl Oğuz adlanırdılar. Qaqauz folklorunda Tanrının  xatirəsi qorunub saxlanılır:

“Ay Tanrılar Tanrısı,

Mənim yarım  hardadır?

Geyinib mor köynəyi,

Başı yaşıl şallısı!”.

Bu dördlük Tanrının böyüklüyünü əks etdirir: “Tanqrılar Tanqrısı” – qədim türk xalqlarının təsəvvür etdiyi kimi Tanrılar Tanrısı.

Tanrıçılıq eradan əvvəl IV-III minilliklər arasında Altay dağlarında Buddizm, Xristianlıq və İslamdan çox əvvəl yaranmış və Avrasiya çöllərində geniş yayılmış monoteist inancdır. Tanrı kainatın Yaradandır. O, göyləri, yeri, dağları, dənizləri, okeanları, bəşəriyyəti və yer üzündəki bütün canlıları yaratmışdır. Tanrıçılıqda  insanlıq Tanrının ilk yaradılışıdır. Yuxarı Yenisey bölgəsində daş kitabələr  üzərində Tanrıçı dini ayininin təsvirləri həkk olunub: uzun libaslı ruhanilər, əlində əsalar və qədəhlə qurbangah təsviri vardır. Fiziki və mənəvi saflığından narahat olan Altay xalqına su vəftizi təqdim edilir. Tanrıçılığa giriş müqəddəs göllərdə dəstəmaz alma mərasimi ilə müşayiət olunurdu.

Altayın məşhur güc yerlərindən biri də yüksək dağlıqda yerləşən  Manas gölüdür, burada dəstəmazlar mənəviyyatı  maarifləndirir və müqəddəs gölün suları müalicəvi gücə malikdir. “monax” sözünün Manas gölünün adından götürüldüyü güman edilir. Tanrıçı kilisa məbədləri adətən ağacdan hazırlanırdı. Bu ad, Tibetin cənubundakı ən hündür, dörd tərəfli piramidal formalı, qar örtüyü və üzləri dəqiq əsas istiqamətlərə yönəlmiş müqəddəs Kailaş dağından götürülmüşdür. Tanrıçı kilisa məbədləri, çadırvari günbəzləri, hündür yerlərdə yerləşmiş, bərabərtərəfli xaç formasına bənzəyir və ciddi şəkildə kardinal istiqamətlərə yönəldilmişdir. Onlar girişi şərqə baxan Umay Ana Təbiəti təsvir edən ilk ana nişanları ilə bəzədilmişdir. Bulqarlar, qıpçaqlar və oğuzlar üçün Tenqri (Tanrı)  kultu Göy Göyün kultu - səmavi Müqəddəs Ruhdur. Göy və göy tanrısı sinonim idi. Tanrıya günəş çıxanda və batanda dua edilirdi – “Dua Tanrısı” - üzü səmaya baxan, anlaşılmaz, lakin həqiqətən insanların taleyinə təsir göstərir. Tanrıya  iman səmavi atanın kultu – “Göy Boba” (Göy Baba) dır.

Göy Baba insanın, millətin, dövlətin taleyini idarə edirdi. O, dünyanı yaradandır  və dünyadır. Kainatdakı hər şey, o cümlədən bütün səmavi varlıqlar, ruhlar və təbii ki, insan, “adam” – əbədi döyüşçü də Ona tabe idi. Tanrıçılıqda  mərkəzi anlayış budur ki, “hərəkət edən və hərəkətsiz hər şeyin ruhu var”. Tanrı bütün yaratdıqlarına bədən və ruh, insana da ruh verir - ağıllı iradə, onun vasitəsilə Tanrının  özü ilə əlaqə yarada və əlaqə saxlaya bilər. Hər şey Tanrıdan  asılı idi: lütf və ya cəza dərhal, ya da insanın günəş dünyasındakı həyatı boyu - “gün altnda” gələcəkdi. Bundan qaçmaq mümkün deyildi: “Tengri salqan namusdan qaçmas!” – Tanrının  buyurduğundan qaçmaq olmaz! İnsan davranışları ilə özü və yaxınları üçün cənnət və ya cəhənnəmi yaradır. Öz bədbəxtlikləriniz və dərdləriniz üçün heç kimi günahlandıra bilməzsiniz, yalnız özünüzü, çünki Yaradan sizə tam olaraq layiq olduğunuzu verir. Bu, dünyanın ən ədalətli hökmü olan Allahın hökmüdür. Türklər təbii, fövqəlbəşəri gücləri yalnız Tanrının  iradəsinə aid edirdilər. Əgər istəsə, insan dağları yerindən oynada bilər. Həqiqətən, hər şey Ondandır: “Yaxşılıq və şər, yoxsulluq və zənginlik ancaq Allahdandır”. Türklər bu sözləri and kimi qədim runlərlə (runi)  müqəddəs daşlara həkk edirdilər; kiçikli-böyüklü hamı həyatın bu ilk əmrini xatırlayır.

Qədim türklər torpağa, suya, dağlara, meşələrə, səmaya, buludlara, ulduzlara, günəşə, küləyə, yağışa, göy qurşağına, atəşə, ildırıma ehtiramla yanaşırdılar... Təmizlənmək, şəfa vermək üçün oddan keçirdilər. Köçərkən bütün qəbilə iki odun arasından keçirdi. Tanrıçı türklər canlandırdıqları və pərəstiş etdikləri Ana Təbiəti çox sevirdilər. Onları təmtəraq, qızılın və qiymətli daşların parıltısı aldatmadı, çünki onlar, Cənnət Tanrısının həqiqi övladları günəşə, geniş çöllərə, sürəkli atlarına və aydın səmaya - Göy Tanrıya  sevinirdilər. Türklərin böyüklüyünü aşağılamaq olmaz; bu onlara nəcib əcdadları tərəfindən aşılanıb! Qədim bulqarlar, qıpçaqlar və uzlar (oğuzlar) tərəfindən dərin ehtiramla qarşılanan, döyüş meydanında göstərdikləri şücaətlər və ya onların adlarını ucaldan maddi və mənəvi nailiyyətləri ilə tanınan qəhrəman əcdadların kultu idi. Atalarımız inanırdılar ki, bədəni qidalandırmaqla yanaşı, ruhu da qidalandırmaq lazımdır. Ruhun enerji mənbələrindən biri də əcdadların ruhu idi. Hesab olunurdu ki, qəhrəman harada yaşayıb-yaratıbsa, orada ölümdən sonra onun ruhu öz həmvətənlərinə, xalqına daimi himayə və köməklik göstərə bilər. Bulqarlar, qıpçaqlar, uzlar (oğuzlar) fiziki bədənin ölümündən qorxmur, onu başqa varlıqda da olsa, həyatın təbii davamı kimi başa düşürdülər. Türklər ölümün mövcud olmadığına, daha çox Kainatda insan həyatının sabit və ardıcıl dövrü olduğuna inanırdılar: insanlar öz iradələrinə zidd olaraq doğulub ölürlər, Yerə müvəqqəti deyil, bir səbəblə gəlirlər. Tanrıçı  bərabərtərəfli xaç Tanrının qrafik simvolu və simvollarındandır. Xaçın mərkəzi günəşi, dünyanı və Tanrını ifadə edir, ucları isə əsas istiqamətləri, keçmişdən (sol tərəfdən) gələcəyə (sağ tərəfdən) zaman axınını təmsil edir. Tanrıçılıqda  xaç hər şeyin yarandığı və qayıtdığı “dünya” anlayışını simvolizə edirdi. O, əbədiyyəti (şimal), bu günü (cənub), keçmişi (qərbi) və gələcəyi (şərqi) əhatə edir, mərkəzi günəşi ifadə edir. Bərabər xaç ümumbəşəri varlığın vəhdətini, yerlə göyün vəhdətini, əbədilik, bərabərlik, tarazlıq  əlamətini simvollaşdırır. Bərabər tərəfli Tanrıçı  xaçının əhəmiyyəti, dünyanın quruluşunun diaqramı, haqlı olaraq əsas simvolu adlandırıla bilər. Çöl sakinləri sinələrində bərabərtərəfli xaç işarəsi taxaraq Tanrıya  sadiqliklərini vurğulayırdılar.

Tanrıçı xaçı silahlarda, döyüş pankartlarında və bayraqlarda tapılmışdır. Tanrıçı dizaynları ənənəvi olaraq yun xalçaları və türk geyimlərini bəzəyirdi. Tanınmış türkoloq Adji Murad “Türklər və xristianlıq” əsərində yazır ki, Tanrıçılar iki barmaqlarını çarpazlayıb, üzü göyə baxaraq diz çökərək yerə əyilib Allahdan himayə  diləyərdilər. Döyüşçülər yalnız bir diz üstə əyilirdilər. Əbədi döyüşçü olan “Oğlan” hətta xanın qarşısında yalnız bir diz üstə əyilirdi, çünki diz çökmək döyüşçü olmaqdan çıxmaq demək idi. Tanrıçı  türk döyüşçüləri talisman kimi tək sırğa taxırdılar, dibində bərabərtərəfli  tanrıçı xaçı olan nazik lent (XX əsrin əvvəllərinə qədər bu ənənə qıpçaq kazakları, qaqauzlar, xakaslar və yakutlar arasında qorunub saxlanılmışdır).

 L. N. Qumilev Tanrıçılığı ontologiya, kosmologiya, etika və demonologiyaya malik tam dini dünyagörüşü adlandırır, onun tarixi qədim dövrlərə gedib çıxır və Buddizm, İslam, Zərdüştlük, Maniçilik  və Xristianlıqdan heç də az deyildir.

Qaqauzlar - Qaqauzların tarixi.Todor Oğuz

Mənbə: https://bit.ly/4mDa4fF

Şəklin mənbəyi:

https://az.wikipedia.org/wiki/Tenqri%C3%A7ilik#/media/Fayl:Bolgar_gravestone.JPG

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).