“Qutadqu-bilik” əsəri: Uyğur yazısının yolu və inkişafının etnomədəni şərtləri

Yusif Xas Hacib türk yazıçısı və XI əsrin məhşur müsəlman filosofudur. Onun türk xalqlarının ortaq ədəbi sərvətlərindən olan “Qutadqu-bilik” əsəri türk xalqlarının ədəbiyyatı tarixində xüsusi yer tutur. Bu əsər vaxt etibarı ilə türk dilində, həm də türklərin İslamı qəbul etmələrindən sonra əruz vəznində yazılmış və bu gün bizə məlum olan ilk poemalardandır. XI əsr şairi Yusif Balasaqunlu böyük dilçi, lüğətçi alim Mahmud Qaşqarlının müasiri olmuşdur. Poemanın adını “Səadət biliyi”, “Bəxtiyarlıq sənəti”, “Xoşbəxtliyə aparan elm” kimi də çevirmək olar. “Qut”-səadət, xoşbəxtlik deməkdir. Ərəb və fars dillərində belə əsərlərin mövcudluğunu, türk dilində isə “Qutadqu biliy”in ilk örnək olduğunu qeyd edən müəllif əsərinin dilini xaqaniyyə adlandırmışdır. Yusif Xas Hacibin “Qutdaqdu - bilik” əsərində bütün islam və türk tarixi mədəniyyətinə aid məlumatlar toplanmışdır. Əsər 13200 misradan, 6520 beytdən ibarət, məsnəvi şəklində yazılmış poemanın içində rübai formasından da istifadə olunmuşdur. “Qutadqu biliy”in vəzni əruzun kəsik (qısa) mütəqarib bəhri kimi müəyyənləşdirilir. Əsərin giriş hissəsi nəsrlə yazılmışdır. Yusif Balasaqunlu demək olar ki, ilk dəfə Mərkəzi Asiyada türk dilində yazanlardan olmuş və sonradan onun üslubu məsnəvi adı ilə tanınmışdır.

-Tərcüməçidən-

“Qutadqu-bilik” əsəri təkcə siyasi risalə kimi tanınmır, həm də o dövrün müxtəlif elm və mədəniyyət sahələrinə dair biliklər toplusu kimi qəbul edilir; həyatın mənası, insanın məqsədi, onun cəmiyyətdə və təbiətdəki yeri və rolunun ideoloji problemləri araşdırılır.

 “Qutadqu-bilik” in meydana çıxması uyğur yazı sisteminin mövcud olduğu qədim uyğur dövrünün sona çatdığını göstərir, çünki bu dövrdə yeni bir yazı dilinin, Qarluq-Uyğur yazı dilinin formalaşması başa çatmışdı. Bu yazı Orta Asiya və Şərqi Türkistanda yaşayan türk xalqlarının dilinə böyük təsir göstərmişdir.

Uyğur yazısı türklər arasında XV əsrə qədər mövcud olmuşdur. Məhz bu dövrdə türk dünyasına islamla yanaşı gətirilən uyğur yazısının tədricən ərəb dili ilə əvəzlənməsi baş verdi. Uyğur yazısından ərəb əlifbasına tədricən keçidin bariz nümunəsi “Səmərqənddə ali hökmdar Teymurun (1370-1405)” 1391-ci il tarixli əmri ilə həkk olunmuş daş lövhənin üzərindəki yazıdır. Yazını tədqiq edən ilk tədqiqatçı rus şərqşünası N.N. Poppe yazının ərəb hərfləri ilə yazılmış üç sətir və uyğur yazısının səkkiz işarəsindən ibarət olduğunu müəyyən etmişdir. Açılış sətri əminliklə ərəbcə Quran düsturu kimi təfsir edilmişdir. N.N.Poppenin qalan iki ərəb misrasına gəldikdə isə, onların təfsirinin qeyri-mümkünlüyü ilə bağlı qeyd-şərt qoyulmuşdur. Lakin sonradan fərqli bir nöqteyi-nəzər ifadə edilərək onları oxumaq mümkün olmuşdur.

Uyğur qadınının əvvəlcə uyğur dilində deyil, XV-XVI əsrlərdə davam etdirilən “Orta Asiya-Türk ədəbi dili”ndə yazıldığı hesab edilən sətirlər xüsusi maraq doğurur. “Çağatay” adı yaranmışdır [11, s. 4]. Qeyd edək ki, uyğur yazısı öz-özünə yetərlidir və bu yazı növünü çox yaxşı bilən mahir daş oyma ustası tərəfindən hazırlanmışdır.

Bunu “əlavə” kimi görünən və eyni zamanda daha az daş səthdə hazırlanmış ərəb hissəsi haqqında demək olmaz. Bundan əlavə, ərəb mətnində diakritik işarələrin olmaması oymaçının ərəb qrafikasını zəif bilməsindən xəbər verir. Bütün bunlar uyğur yazısından ərəb dilinə keçid dövrünü təsdiq edən fakt kimi qəbul edilə bilər. Daşın özü 1391-ci ilə aiddirsə, o zaman XIV əsrin sonu - XV əsrin əvvəllərinə aiddir. Uyğur dilinin tədricən yerdəyişməsi ilə iki növ yazının eyni vaxtda mövcudluğu dövrü adlandırmaq olar.

N. N. Telitsin

Uyğur yazısının yolu və inkişafının etnomədəni şərtləri

Qədim türk xalqlarının yazısını təsvir edərkən onların etnokonfessional xüsusiyyətlərini xüsusilə nəzərə almaq lazımdır ki, bu da bir çox cəhətdən yazılı mədəniyyətin bu və ya digər şəkildə inkişafının əsas səbəbləri olmuşdur. Bu baxımdan, türklərin və müvafiq olaraq uyğurların bu və ya digər yazı növünün yaranması və inkişafına işıq sala bilən türk dövlətçilik tarixini qeyd etmək lazımdır. Türk yazısının birinci növü VII əsrin ikinci yarısından tez olmayan qədim türk runik yazısıdır. Bu məktub Xəzər dənizindən Şimali Monqolustana qədər geniş əraziyə yayılmışdır və VII - IX əsrlərə aid abidələrlə təmsil olunur. Bir çox tədqiqatçıların fikrincə, runik abidələrin dili o dövrdə mövcud olmuş türk tayfalarının (on oq bodun) və türk dövlətlərinin böyük birliklərinin tərkibində olan və ya onlarla əlaqədə olan türk xalqlarının (Türk Xaqanlığı (VI - VIII əsrlər), Uyğur Xaqanlığı (VIII-IX əsrlər), Şərqi Türkistanda Uyğur Xaqanlığı (IX-XIII əsrlər) dövlətlərinin “dialektüstü” ədəbi dilidir [16, s.23]. Uyğur dilini təsvir edərkən qeyd etmək lazımdır ki, ən erkən uyğur abidələri Uyğur xaqanlığı dövründə (740-840) runik qrafika ilə yazılmışdır. Bunlara ənənəvi olaraq daşlar üzərində yazılar (Selenqa daşı və ya Moyun-çur abidəsi (təx. 760), Qarabalasağun kitabəsi (təx. 821), Sevrey daşı, Terxin stelesi (təx. 753) və Tein stelası (təx. 762), eləcə də kağız üzərindəki məşhur “Falçı Kitabı” yazısı daxildir. (Yrq bitig) və eləcə də Şərqi Türküstandan bəzi başqa fraqmentlər. Sadalanan abidələrdən yalnız biri - Qarabalasağun çin, soqdi və türk hərfləri olan üçdilli yazıdır. Öz məzmununa görə daşlar üzərindəki yazıların əksəriyyəti hökmdarların kitabələridir və Uyğur xaqanlığının tarixinə dair mühüm məlumatları ehtiva edir ki, bu da “türk” yazılı abidələrin yaradılması ənənəsinin davamı ilə əlaqələndirilməlidir. Burada xüsusilə “turk-türk” termini üzərində dayanmaq lazımdır. Hunların bir qolu kimi türklərin ilk qeydinə III əsr Çin salnamələrində rast gəlinir. Tamamilə mümkündür ki, Aşinanın kiçik qəbilələrindən birinin adı çəkilir ki, bu da sonralar V əsrin sonu - VI əsrin əvvəllərində özlərini “türk” adlandıran “tele” tayfalarının böyük birliyinin başında dayanırdı [14, s. 160]. Çin mənbələrinə görə, Hun tayfalarının bir hissəsi, III əsrin sonu - IV əsrin əvvəllərində Şimal-Qərbi Çinə köçərək, köçkün olmuşdur.

*Material Rusiya Humanitar Elmi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə hazırlanıb. Qrant № 08-03-12129v, “Müasir şərqşünaslıq” elmi və tədris informasiya resursunun və şərq dilləri və şərqşünaslıq fənləri üzrə distant təhsil şəbəkəsinin yaradılması” layihəsi (2008-2010).

© N. N. Telitsin, 2010

Ədəbiyyat

1. Bang W. Bruchstücke einer Nestorianischen Georgspassion // Le Muséon. Vol. 39. S. 41-75. 2. Hazai G. Die Turfantexte und ihre Erforschung // Das Altertum. 1974. Bd 20. S. 230-236.

3. Laufer B. Zur Buddhistischen literature der Uiguren// Toung Pao. 1907. Serie 2. Vol. 8. S. 391-409. 4. Le Coq A. Handschriftliche uigurische Urkunden aus Turfan // Turan. 1918. S. 449-460. 5. Le Coq A. Türkische Manichäica aus Choschto. 3. Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften. 1922. N 2. S. 3-49.

6. Müller W.F.K. Uigurica I. Abhandlungen der Berliner Akademie der Wissenschaften. Bd I. Berlin,

1908, 90s. 7. Radloff W. Chuastuanit, das Bussgebet der Manichaer. Hrsg. und ubersetzt von W. Radloff, St.Pbg., 1909. III-IV, 160 s.

Mənbə: https://bit.ly/4jMy67i

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).

İstinad:

https://multiurok.ru/files/qutadqu-bilik-s-ri-uygur-yazisinin-yolu-v-inkisafi.html