Dünyanı dəyişdirən 5 material

 Qədim Mesopotamiya şəhərlərinin xarabalıqlarından tutmuş XX əsrin göydələnlərinə qədər sivilizasiyanın tarixini beş əsas tikinti materialı vasitəsilə izah etmək olar. Kərpic, beton, daş, taxta və polad olmasaydı, dünya tamamilə fərqli görünərdi. Mədəniyyətin özü də tanınmaz olardı, çünki sivilizasiya bu materialları formalaşdırdığı kimi, onlar öz növbəsində sivilizasiyanı formalaşdırmışlar. Bu gün biz bəşəriyyət tarixinin yeni tərəfinin (sözün əsl mənasında) qurulmasına kömək edən beş elementə nəzər salaraq araşdıraq.

Kərpic: sadəlik və insanlıq

Sivilizasiyanın ən qədim tikinti materialı həm də ən davamlıdır. Ona yalnız həyatın əsas elementləri lazımdır: su, torpaq və günəş. Mesopotamiya səhrasının qızmar günəşi altında gil kərpicləri qarışdırmaq və yandırmaq asan idi. Daşdan daha münasib, betondan daha asan və ağacdan daha davamlı olan təvazökar gil kərpic insan memarlığının ilk əsərlərini yaratmaq üçün səhra qumlarından yaranmışdır. Bu gil tikinti materialı hələ də bütün dünyada həm orijinal formasında, həm də daha zərif formalarda istifadə olunur, lakin onun gücünün ən parlaq sübutu Ur şəhərinin Böyük Ziqquratıdır. 4000 ildən artıqdır ki, dayanan ziqqurat insan yaradıcılığının səssiz bir abidəsidir və titanik güc strukturu yaratmaq üçün ən sadə materialı belə manipulyasiya edir.

Beton: sivilizasiyanın mükəmməlliyi

Sivilizasiya elementlərin vəhşiliyini ram etdikcə inşaatçılar daha mürəkkəb qarışıqlar, üsullar və materialları sınaqdan keçirdilər. Beton, qum və ya digər aqreqatların sementlə birləşdirilmiş qarışığı Yunan və Roma sənətkarlarının bacarıqlı əllərində yaranmışdır. Əhəng daşının kimyəvi xassələrinin onun daşa çevrilməsinə səbəb olduğunu aşkar edərək, ondan möhtəşəm, qeyri-adi formalar tökmək üçün istifadə etdilər. Romalılar, məsələn, sütunlar və daxili divarlarla kəsilməyən geniş açıq sahələri sevirdilər. Beton Panteon kimi nəhəng günbəzlərin tikintisinə imkan vermişdir. Panteon, dünyanın ən böyük dəmir-beton günbəzi olaraq qalır, hətta müasir sənaye üsullarından da üstündür. XX əsrdə betonun populyarlığı modernizm kimi dizayn hərəkətləri ilə əlaqəli olsa da, materialın daha dərin tarixi əhəmiyyəti vardır. Beton memarlara kərpicin məhdud formalarından kənara çıxmağa və yeni, qeyri-standart memarlıq formalarına müraciət etməyə imkan verən bir materialdır.

Daş: tanrıların işi 

Yunanlar tərəfindən zərif məbədlərdə istifadə edilən, romalılar tərəfindən geniş infrastrukturunda mənimsənilmiş və Orta əsrlər kafedralları tərəfindən ilhamlanmış yüksəkliklərə qaldırılmış daş, zadəganlığın universal materialıdır. Dünyadakı məbədlər və sarayların tikintisi üçün qranit, əhəngdaşı və qumdaşı tələb olunurdu. Onun hasilatı, daşınması və emalı o qədər zəhmət tələb edirdi ki, o, sivilizasiyanın kəndli sinfinin çox hissəsini özünə cəlb edir, çox vaxt böyük iş təmin etməklə iqtisadiyyatı stimullaşdırırdı. Ancaq sadəcə miqyasla kifayətlənməyərək, ən ilhamlı inşaatçılar ondan əsl dondurulmuş simfoniyaları oymuşlar. Amien məbədinin qərb fasadı iyirmi il ərzində böyük sədaqətli insanlar tərəfindən əl ilə həkk olunmuş nəhəng miqyaslı davamlı sənət əsəridir. Ancaq hətta bu daş ustaları daha qədim bir şeyə heyran idilər. XII əsrin bir atalar sözündə deyilir: “İnsan zamandan qorxur; zaman piramidalardan qorxur.” Daşın davamlılığı bizi keçmişin böyüklüyü ilə əlaqələndirir. Orta əsrlər kilsəsinin tağlarının altından keçəndə və ya Günəş piramidadan qalxanda keçmişin sivilizasiyaları yenidən bizim üçün indiki olur.

Ağac: keçmiş yaddaş

Əgər daş keçmişin materialıdırsa, ağac daha acınacaqlı bir həqiqətdən danışır. Yəni, keçmişin çoxu unudulmuşdur. Taxta daşdan daha ucuz və daha az yaxşı işlənəndir, bu da onu kiçik məbədlər, malikanələr və evlər üçün seçim materialına çevirir. Ancaq qədim ağacların çoxu çürümüş və ya yanmışdır. Ayrı bir istisna Norveç və İsveçin ağac kilsələridir. Bu kilsələri XVI əsrdə inşa edənlər gəmiqayırma üsullarından istifadə etmişlər və nəsildən-nəslə ötürülən ağac emalı texnikası sayəsində yüz illər boyu bir neçə taxta kilsə sağ qalmışdır. Təəssüf ki, onlardan çoxu az qalmışdır. Onların bənzərsiz memarlığı insanı təəccübləndirir: bu möhtəşəm taxta tikililərin neçəsi unudulub?

Polad: insan göyləri cızır

1856-cı ildə Henri Bessemer polad hazırlamaq üçün dəmiri təkmilləşdirdi. Bu davamlı, yüngül material bir memarın arzusunu gerçəkləşdirdi və bir neçə on illər yeni sənaye dünyasında hökmranlıq etdi. Əvvəllər memarlar materialların ağırlığına görə binaların hündürlüyü ilə  məhdudlaşırdılar. Daş o qədər ağır idi ki, hündür qüllələr onları saxlamaq  üçün geniş təməl  tələb edirdi, beton isə dəstəksiz hündürdə dayana biləcəkdir. Bessemerin ixtirası bu problemləri həll etdi: dəmir-beton nəhəng, ucuz binaların reseptinə çevrildi və sənaye dünyasında göydələnlər yüksəldi. Bir müddət keçmişin memarlığından yapışmışdılar. Nyu Yorkdakı Flatiron binası gözəl sənət detalları ilə İntibah sarayına bənzəyirdi, yalnız zərif şəkildə göyə uzanırdı. Polad təkcə memarlıqda inqilab etmədi: dünyanı dəyişdi. Tərəqqi və kütləvi istehsal materialı olaraq, polad insan və malların nəfəs kəsən sürətlə daşınması üçün təyyarələr, yollar, dəmir yolları, avtomobillər və yük maşınlarını yaratdı. Poladın təsiri altında insan həyatının sürəti əvvəlkindən daha sürətli oldu.

Gələcəyin tikinti materialları 

Memarlıq, texnologiya və mədəniyyət ayrılmazdır. Əl alətləri qədim məbədlər üçün tikinti alətləri idi. Məbədlər müxtəlif materialalrdan  və insan əməyi ilə  tikilmişdir. Dəmirin karbonsizləşdirilməsinin qabaqcıl prosesi müasir dünyanın qurulduğu poladı yaratdı. Texnologiyanın tarixi, biz necə qurmuşuqsa elə  də yazılır. Biz hələ də bilmirik ki, XXI əsr texnologiyasının sürətli inkişafı gələcək əsrlərdə tikililərimizə  necə təsir edəcək?

Ən əsası, bu memarlıq materialları zamanın sınağına tab gətirə biləcəkmi?

Mənbə: https://bit.ly/3E74aD8

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).