Sıx cəngəllikdə itirilmiş Maya şəhəri lazer xəritəçəkmə və uğurlu Google axtarışı ilə aşkar edildi

 

Yeni lazer texnologiyası əsrlər boyu sıx cəngəlliklə əhatə olunmuş nəhəng Maya metropolu olan Valeriananı üzə çıxarmışdır. Əsrlər boyu Meksikanın Kampeçe əyalətinin sıx cəngəllikləri Maya sivilizasiyasının ən yaxşı qorunan sirlərindən birini gizlədirmiş. Yağışlı meşələrinin altında torpaqla örtülmüş, unudulmuş və zamanın mərhəmətinə buraxılmış qədim plazalar, piramidalar və yolları olan şəhər yerləşir. Min ildən artıqdır ki, indi Valeriana adlanan bu şəhər piramidalarının ən hündürlüyünü belə cırtdan edən qalın yarpaqlarla gizlənmiş və görünməz qalmışdır. Sonra lazer meşəni yoxladı. Tədqiqatçılar 18 kvadrat kilometrdən çox uzanan və piramida məbədləri, mərasim meydanları, geniş evlər və yollar şəbəkəsini özündə birləşdirən Valeriananı kəşf etdilər. Bütün bunlar “LIDAR”

(Light Detection and Ranging) kimi tanınan lazer xəritəçəkmə texnologiyası sayəsində baş vermişdir.

“LIDAR”  nə görə bilər?

ABŞ-ın Tuleyna Universitetinin aspirantı Lyuk Old-Tomas arxeologiyanın ən qədim məqsədlərindən birinə yeni bir yanaşma haqqında düşünürdü, bu keçmişin gizli sirlərini açmaq idi. O bilirdi ki, bir çox qədim şəhərlər hələ də Mərkəzi Amerikanın cəngəllikləri altında gizlin qalır. Onları aşkar etmək üçün vasitələrin artıq mövcudluğundan da xəbərdar idi. “Uzun müddətdir ki, bizim Maya sivilizasiyasının nümunəsi cəmi bir neçə yüz kvadrat kilometrdən ibarət idi” deyir Old-Tomas. “Belə nümunələr, 1500 il əvvəl kiminsə evi ola biləcək bir daş yığınının üzərində dayanıb dayanmadığını görmək üçün hər kvadrat metri əziyyətlə gəzən, bitki örtüyünü maçeta ilə kəsən arxeoloqlar tərəfindən əziyyətlə əldə edilirdi”. Bu dəfə kəşf balta ilə deyil, işıq şüaları ilə oldu. 2013-cü ildən ekoloji layihə meşə sıxlığını, karbon ehtiyatlarını və mühafizəsini izləmək üçün lazer xəritəçəkmə həyata keçir. “LIDAR” (Light Detection and Ranging) adlanan texnologiya mürəkkəb 3D xəritələr yaratmaq üçün meşə örtüyündən və yerdən uçan təyyarələrdən impulslu lazerlər buraxır. Əvvəlcə buludları öyrənmək üçün istifadə edilən ( indi avtonom avtomobillərdə geniş istifadə olunur) “LIDAR” son illərdə arxeologiyada bir sıçrayış etdi və maçetanın çata bilmədiyi şeyləri kəşf etmək üçün bir yol təqdim etdi. Bu il “LIDAR”dan istifadə edərək daha bir heyrətamiz kəşf edildi: arxeoloqlar Amazondakı Upano vadisində nəhəng yaşayış məntəqəsi aşkar etdilər.

Maya şəhəri təsadüfən kəşf edildi

Xüsusilə diqqəti çəkən odur ki, Valeriananın kəşfi “təsadüfən” baş verib. “Mən Google axtarışının 16-cı səhifəsində idim və Meksikanın ətraf mühitin monitorinqi təşkilatı tərəfindən aparılan lazer sorğusunu tapdım” deyir Old-Tomas.  Tomas bu fürsətdən isitfadə edərək onu sınamağa qərar verdi. O, Tuleyna Universitetindəki və Meksikanın Milli Antropologiya və Tarix İnstitutundakı həmkarları ilə birlikdə sıx Kempeçe massivindən 2013-cü il “LIDAR” məlumatlarını yenidən işlədi. Budur, nəticə göz qabağındadır. Bu şəhər bir vaxtlar siyasi və mərasim mərkəzi olmuşdur. Qədim yaşayış məntəqəsi yaxınlıqdakı yerin adı ilə adlandırılıb və əhali sayına görə qədim Latın Amerikasında ən böyük Mayya şəhəri hesab edilən Kalakmuldan sonra ikinci yerdədir. Valeriana yalnız kiçik bir qəsəbə və ya kənd forpostu deyil; dəbdəbəli şəhər həyatının bütün əlamətlərinə malik klassik Maya siyasi paytaxtı olmuşdur. Ən azı 18 kvadrat kilometr əraziyə yayılan şəhərə yollar şəbəkəsi, piramida məbədləri, meydanlar, mövsümi su axarının bəndləri ilə tikilmiş nəhəng su anbarı daxildir. Üstəlik, şəhərdə mayyalıların eradan əvvəl 150-ci ildən də qədim yaranma tarixini göstərə bilən mərasim tədbirləri ilə əlaqələndirdiyi unikal memarlıq xüsusiyyəti olan “Qrup E” vardır. Havadan “LIDAR” skanları rentgenin skeleti aşkar etdiyi kimi strukturları aşkar etmişdir. “Biz yalnız kənd yerləri və kiçik icmalar tapmadıq” deyə Old-Tomas bildirir. “Biz həm də ərazidəki yeganə magistral yolun düz yanında piramidaları olan böyük bir şəhər tapdıq... Hökumətin bundan xəbəri olmayıb, elmi ictimaiyyətin də bundan xəbəri olmayıb. Bu, həqiqətən bir məqamı vurğulayır ki, biz hələ hər şeyi tapmamışıq və hələ kəşf ediləcək çox şey var”. Həqiqətən, Valeriana hekayənin yalnız bir hissəsidir. Tədqiqatçılar 120 kvadrat kilometr ərazidə 6700-dən çox İspanyaqədərki tikili aşkar edərək, Maya sivilizasiyasının kənd təbiəti ilə bağlı fərziyyələrə meydan oxuyan o qədər sıx məskunlaşan bir bölgəni ortaya qoymuşlar. Hər kvadrat kilometrə 55 struktur bina sıxlığı ilə Kampeçenin  bu ərazisi Qvatemala və Belizdəki digər sıx məskunlaşan Maya şəhərləri ilə rəqabət aparır.

Maya haqqında yeni baxışlar

Valeriana kimi kəşflər Mayya haqqında anlayışımıza yeni təfərrüatlar əlavə edərək, geniş miqyaslı şəhərsalma və intensiv kənd təsərrüfatına qadir bir sivilizasiya nümayiş etdirir. Terraslar, divarlar və su idarəetmə strukturları minlərlə sakinin  yaşamasından və çoxlu məhsuldan xəbər verir. Bu, günümüzün mürəkkəb şəhər mənzərələrini xatırladan keçmişə baxışdır. Tədqiqat qrupu Valeriananın qədim ərazilərini və yollarını birləşdirərkən, Maya “qızıl dövrü”ndə həyatın necə göründüyünə dair yeni ipuçu tapdı. Alimlər mayyaların ilk növbədə təcrid olunmuş kənd icmalarında yaşadıqlarını təsəvvür etməyə öyrəşiblər. Bununla belə, Valeriana kimi şəhərlər tamamilə fərqli bir şey təklif edir - o dövrdə nisbətən böyük bir əhalini təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuş mürəkkəb su və kənd təsərrüfatı sistemləri ilə sıx, bir-biri ilə əlaqəli mərkəzlər olmuşdur. Valeriananın ən inkişaf etmiş vaxtında 50.000 nəfərə qədər əhalisi olmuşdur. Növbəti addım qazıntılara başlamaqdır. Valeriananın  hekayəsi yeni başlayır. Tədqiqatçılar, inanılmaz dərəcədə təfərrüatlı olsa da, dəqiq tarixləri və ya strukturların məqsədini təmin edə bilməyən “LIDAR”ın çəkdiyi şəkilləri qazıb yoxlamağa ümid edirlər. Bəzi strukturlar yaşayış binaları olmaya bilər, lakin  ola bilər ki, bu tikililər sosial strukturun anlayışına potensial olaraq təsir edən başqa funksiyaları yerinə yetirirmişdir. Təsəvvür edin ki, Maya ovalığı daha yüzlərlə oxşar yerləri özündə gizlədə bilər. Tomas kimi arxeoloqlar üçün Valeriana yalnız bir mənzərədə kəşf olunmağı gözləyən bir şəhərdir. Bu, səthin altında hələ də nə qədər şeyin gizləndiyini öyrənmək vaxtıdır.

Mənbə: https://bit.ly/4faiGY8

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).

İstinad:

https://multiurok.ru/files/six-c-ng-llikd-itirilmis-maya-s-h-ri-lazer-x-rit-c.html