Biz nə vaxtsa yadplanetlilərlə ünsiyyət qura biləcəyikmi?

 

Sintaksis və dilin xariciləşdirilməsinin bəzi aspektləri yad dillər üçün ümumi ola bilər, çünki onlar fizikanın dəyişməz qanunları ilə məhdudlaşdırılır. Bu, ksenolinqvistika - yerdən kənar dillər elminə baxış adlanır. Bioloqlar, antropoloqlar, dilçilər və digər dil və ünsiyyət mütəxəssisləri Yerdən kənarda yaşayan canlıların dilinin necə ola biləcəyini öyrənməyə başlayıblar. Ola bilsin ki, belə fikirlər “Ulduz Yolu” serialındakı yadplanetli növlərdən birinin danışdığı uydurma Klinqon dilini yada salsın. Hətta 1992-ci ildə qurulan və inkişaf edən Klinqon Dil İnstitutu da vardır. Ancaq elmi fantastikanı bir kənara qoya bilərsiniz, çünki real dünyada elm adamları yad dillərin ola biləcəyi mümkün formaları və bizim onları başa düşə biləcəyimizi araşdırırlar.

Yerdən kənar intellekt

Astrobioloq Duqlas Vakoç San-Fransiskoda “Messaging Extraterrestrial Intelligence” (“METI International”) şirkətinin prezidentidir. O, Cefferi Punskla birgə yeni “Ksenolinqvistika: Yerdənkənar Dil Elminə Doğru (“Routledge Taylor & Francis Group”) (2023) kitabın redaktorudur. Kitab insan dili və heyvan ünsiyyət sistemləri haqqında bilgilərə əsaslanır, bu mövzuda təkliflər verir. Vakoç, “Altmış ildən artıqdır ki, tədqiqatçılar səmanı radio teleskoplarla skan edərək yerdənkənar intellekti (“SETI”) axtarırdılar və sabah uğur qazana bilərlər” deyir. Başlıq, yadplanetli intellekt ilə ünsiyyətin mümkünlüyü ilə bağlıdır, yəni real əlaqə yaratmaqla bağlıdır”. “Biz naməlum sivilizasiyadan gələn mesajı anlamaq ehtiyacı ilə üzləşə bilərik və dilçilər kodun açılmasının açarını verə bilərlər” Vakoç bildirir. Yeni kitabımızdan irəli gələn tövsiyələr bizim “Salam Kainat” deməyimizə birbaşa təsir edir. D. Vakoç “METI” mesajları üçün əlamətdar və əsaslandırma kimi niyyətlərimizi bildirməyin vacibliyini vurğulayır. “Başqa bir əsas sual, Yerdəki dillərdə gördüyümüz kimi universal qrammatikanın kainatda daha geniş şəkildə fəaliyyət göstərib-etməyəcəyidir” söyləyir. Qeyd edildiyi kimi, əsas məqamlardan biri ünsiyyətin mesajınızın məzmununu çatdırmaqdan daha çoxunu ehtiva etməsidir. “Biz də öz niyyətinizi çatdırmaq istəyirik” deyə Vakoç bildirir.

Söhbətə başlamaq

D. Vakoç qeyd edir ki, “METI”-yə qarşı ümumi etirazlardan biri də koordinatlarımızı düşmən yadplanetlilərə verə biləcəyimiz və yadplanetlilərin işğalına səbəb ola biləcəyimizdir. “Ulduzlararası səyahət edə bilən hər hansı bir sivilizasiyanın keçən əsrdə kosmosa sızan təsadüfi radio və televiziya siqnallarını götürmək texnologiyası var” deyə Vakoç bildirir. “Buna görə də, hədəflənmiş mesajlarımızı alan yadplanetlilər, yəqin ki, bizim varlığımızdan xəbər tutacaqlar. Ancaq onları təəccübləndirə bilən o olar ki, biz onlarla söhbətə başlamağa çalışacağıq. “METI”-nin bütün məqsədi budur - ilk əlaqə yaratmaq niyyətimizi onlara çatdırmaqdır”.

Universal prinsiplər

Vakoç bildirib ki, onu daha çox əlaqə yarada biləcəyimiz yadplanetlilər maraqlandırır: “Bunlar radiosiqnalların ötürülməsi və qəbulu texnologiyasını inkişaf etdirən yadplanetlilərdir”. Keçmişdə alimlər ulduzlararası mesajlar göndərəndə indiyə qədər kosmosa göndərdiyimiz mesajlar başlanğıc nöqtəsi olaraq riyaziyyatın və elmin bəlkə də universal prinsiplərinə əsaslanırdı. Ancaq bəlkə də daha fundamental bir şey var. Riyaziyyat və elmdən çox əvvəl bizim dilimiz var idi. Ola bilsin ki, eyni şey digər ulduzların ətrafında fırlanan planetlərdə də baş verir”. Bununla belə, Vakoç iddia edir ki, bir tərəfdən riyaziyyat və elm, digər tərəfdən dil arasında seçim etməli olduğumuz ideyası çox sadədir.

Dilin mahiyyəti

Ksenolinqvistikaya dair yeni kitab dosent, Cənubi İllinoys Universitetinin Karbondale dilçilik departamentinin direktoru Cefferi Punsk tərəfindən birgə redaktə edilib. Dilin mahiyyəti, özəyi kimi müəyyən etdiyimiz şey xarici amillərlə əsaslı şəkildə məhdudlaşdırıla bilər. Əgər bu doğrudursa, o zaman demək olar ki, linqvistik yadplanetli intellektinin oxşar əsas dilə sahib olacaq, bunu C. Punsk təklif edir. “İnsan dili üçün universal olan bir çox cəhətlər var ki, onları yalnız xarici amillərlə əlaqələndirmək olmaz” deyə Punsk bildirir. “Bu aspektlər çox güman ki, insan idrak strukturunun məhsuludur. Təbii ki, qeyri-insani zəkanın bizim idrak sistemimizi paylaşacağına heç bir zəmanət yoxdur. Beləliklə, dilin quruluşu eyni olsa da, mesajı şərh etmək mümkün olmaya da bilər”.

Yeni perspektiv

Cənubi Kaliforniya Universitetindən (USC) Bricet Samuels, elm adamlarının ksenolinqvistika haqqında ciddi düşünməyə başladığına inanır. B. Samuels ümumbəşəri qrammatikanın kainatdakı yerinə toxunan iki sahədə araşdırma aparır: 1) dil bizim növümüzdə necə yaranıb və 2) insan dilində variasiya hüdudları hansılardır? Cənubi Kaliforniya Universitetinin Kraniofasiyal Molekulyar Biologiya Mərkəzinin layihə rəhbəri B. Samuels- “Son illərdə heyvanların ünsiyyətinin öyrənilməsi genişlənmiş və bu, bizə insan dilinin unikal olub-olmaması ilə bağlı yeni anlayışlar veriir” deyir.

Fizikanın dəyişməz qanunları

Samuelsə görə, bu tədqiqat xətləri dil dizaynındakı “üçüncü amil” - dili bizim genetik irsimizdən və təcrübəmizdən kənarda formalaşdıran amillərlə birləşərək universal qrammatika haqqında tamamilə yeni nəzəriyyələr üçün əsas yaratmışdır. Bu nəzəriyyə Samuelsə Punskla bölüşdüyü proqnozu formalaşdırmağa kömək etdi: “Sintaksis və dilin xariciləşdirilməsinin bəzi aspektləri yerdənkənar dillər üçün ümumi ola bilər, çünki onlar fizikanın dəyişməz qanunları ilə məhdudlaşdırılır”. Vakoça görə, dil və heyvan ünsiyyəti haqqında kosmik kontekstdə düşünmək bizi dilin hətta planetimizdə necə unikal olduğunu yenidən düşünməyə vadar edir.  “Yadplanetlilərlə əlaqə yaradıb -yaratmamağımızdan asılı olmayaraq ksenolinqvistika göstərir ki, insan dili həmişə ona verdiyimiz imtiyazlı mövqeyə layiq olmaya bilər” deyə Duqlas Vakoç bildirir.  

Mənbə: bit.ly/42bgkCO

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).