Sosial iş: onun məqsəd və vəzifələri

 

Sosial iş - qanun və əxlaqi prinsiplərin köməyi ilə insanların sosial problemlərinin həllinə yönəlmiş peşə və sosial fəaliyyət növüdür. Onun məqsədi sosial təminatlı qrup, şəxsi maraq və ehtiyacları təmin etməklə cəmiyyətin normal sosial fəaliyyətini təmin etməkdir. Sosial işin mahiyyəti insanın insana humanist münasibətinin təzahürüdür. Sosial iş insanlara və sosial qruplara dəstək, müdafiə, korreksiya və sosial reabilitasiya yolu ilə şəxsi və sosial çətinliklərin öhdəsindən gəlməyə kömək etmək məqsədi daşıyan peşəkar fəaliyyətdir. Buraya həm tək pensiyaçılara və əlillərə, həm də aztəminatlı uşaqlı ailələrə, kimsəsizlərə, narkomanlara, alkoqoliklərə və ruhi xəstələrə yardım daxildir.

      27 iyun 2001-ci ildə Kopenhagendə Beynəlxalq Sosial İş Məktəbləri Assosiasiyası və Beynəlxalq Sosial İşçilər Federasiyası tərəfindən qəbul edilmiş sosial işin tərifindən belə çıxır ki, “sosial işçilərin peşə fəaliyyəti sosial dəyişikliyə, insan münasibətləri problemlərinin həllinə töhfə verir, cəmiyyətdə fəaliyyət göstərmək qabiliyyətinin gücləndirilməsinə və insanların rifah səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün azad olunmasına kömək edir. İnsan davranışı və sosial sistemlər nəzəriyyələrindən istifadə edərək, sosial iş insanların ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini təşviq edir. İnsan hüquqları və sosial ədalət prinsipləri sosial işin əsasını təşkil edir”.

Sosial işin məqsədi, vəzifələri və prinsipləri

Başlanğıcda sosial iş könüllülərin, ilk növbədə maddi çətinlik vəziyyətinə düşmüş insanlara kömək edən fədailərin hərəkatı kimi meydana çıxmışdır. İnstitusionallaşma prosesində sosial iş, ilk növbədə, hər hansı bir cəmiyyətdə kortəbii olaraq “aşağıdan” hərəkat şəklində həyata keçirilən əhalinin müəyyən qruplarına və ya konkret insanlara kömək etmək missiyasını tədricən öz üzərinə götürmüşdür. Həmişə xalq arasında yaşayan və xeyriyyəçilik, sənətə himayədarlıq (messenatlıq), sədəqə, ianə toplamaq və s. şəkildə formalaşan sevgi, mərhəmət və hisslərinin təbii davamı kimi ilkin formalaşma və inkişaf mərhələlərində meydana gəlmişdir. Sosial iş institutunun funksiyaları bununla məhdudlaşırdı. Lakin zaman keçdikcə təcrübə və biliklər toplandıqca, əlavə vəsaitlər yarandıqca və fəaliyyət sahəsi genişləndikcə o, təkcə maddi yardım məsələləri ilə məhdudlaşmır, getdikcə daha geniş sahəni və daha mürəkkəb sosial problemləri əhatə etməyə başlayır. Geniş mənada sosial iş müxtəlif növ sosial ziddiyyətlərin peşəkar və hüquqi yolla həllinə yönəlmiş fəaliyyətdir. Sosial işin bu geniş anlayışı sosial münasibətlərin, cəmiyyətin sosial sferasının subyekti olan sosial problemlərin həlli ilə bağlı istənilən fəaliyyət növünü əhatə edir. Bu zaman sosial xidmətlərin işinin əsas sifarişçisi və investoru dövlətdir və sosial iş cəmiyyətin əsas hissəsindən (insanlıq hüdudları daxilində) onun zəif hissəsinə və ya daha geniş mənada yardım,  cəmiyyətin özünə kömək vasitəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Bütün bunlara baxmayaraq, insan, onun dünyası - istəklər və ümidlər, sevinclər və məyusluqlar dünyası hələ də sosial işin əsas diqqətinin cəmləndiyi nöqtə, sosial iş sahəsinin ətrafında qurulduğu və onun mənasını qazandığı güc mərkəzi olaraq qalır. Sosial işin böyük təbəqəsi insan və onun problemləri ilə bağlıdır. Ən mürəkkəb, müxtəlif sahələrdə peşəkar biliklər tələb edən, onlara yiyələnmək, insan həyatı, müxtəlif qruplarla iş və əlbəttə ki, fərdi hazırlıq tələb edir.

Sosial işin bir fəaliyyət kimi məqsədi fərdin və ya sosial qrupun sosial fəaliyyət mexanizmlərini optimallaşdırmaqdır. Sosial işin əsas məqsədləri aşağıdakılardır:

- müştərilərin müstəqillik dərəcəsinin artırılması, onların öz həyatlarını idarə etmək və yaranan problemləri daha effektiv həll etmək bacarığı;

- müştərilərin öz imkanlarını maksimum dərəcədə nümayiş etdirmələri və qanunla onlara lazım olan hər şeyi ala bilmələri üçün şəraitin yaradılması;

- insanların cəmiyyətə uyğunlaşması və ya yenidən adaptasiyası;

- insanın fiziki zədə, psixi pozğunluq və ya həyat böhranına baxmayaraq, başqalarından özünə hörmətini qoruyub saxlaması, yaşaya bilməsi üçün şərait yaratmaq;

- son məqsəd müştərinin sosial işçinin köməyinə ehtiyacı olmadığı zaman nəticə əldə etməkdir.

Beynəlxalq Sosial İş Məktəbləri Assosiasiyası (IASSW) və Beynəlxalq Sosial İşçilər Federasiyası (IFSW) 27 iyun 2001-ci ildə Kopenhagendə keçirdikləri birgə iclasda, ümumiyyətlə, konsepti əks etdirən “sosial işin beynəlxalq tərifi” konsepsiyası üzərində razılığa gəlmişlər və sosial işçinin peşə fəaliyyətinin əhatə dairəsi müəyyənləşdirilmişdir. Sosial işin tərifindən belə görünür: “Sosial işçilərin peşə fəaliyyəti sosial dəyişikliklərə, insan münasibətlərinin problemlərinin həllinə kömək edir; cəmiyyətdə fəaliyyət göstərmək qabiliyyətinin gücləndirilməsinə və insanların rifah səviyyəsinin yüksəldilməsinə kömək edir. İnsan davranışı və sosial sistemlər nəzəriyyələrindən istifadə edərək, sosial iş insanların ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini təşviq edir. İnsan hüquqları və sosial ədalət prinsipləri sosial işin əsasını təşkil edir”. Görkəmli sosial iş alimləri və praktikləri öz şərhlərində qeyd edirdilər ki, “sosial iş müxtəlif formalarda insanlar və onların mühitləri arasında çoxsaylı, mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələrlə məşğul olur. Sosial işin məqsədi müstəqil şəkildə və ya sosial iş orqanlarının köməyi ilə bütün insanlara öz potensiallarını tam şəkildə inkişaf etdirmək, həyatlarını zənginləşdirmək və çətin həyat vəziyyətlərinin qarşısını almaq imkanı yaratmaqdır.

Sosial müdafiə müəssisələrinin nümayəndələrinin və xüsusilə də sosial işçilər üçün fəaliyyətinin mühüm əsası Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsidir. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsi universal xarakter daşıyan ilk beynəlxalq insan hüquqları sənədidir və 1948-ci il dekabrın 10-da BMT Baş Assambleyası tərəfindən qəbul edilmişdir. Preambula və 30 maddədən ibarət bu sənəddə bəşəriyyət və beynəlxalq münasibətlər tarixində ilk dəfə olaraq bir sıra fundamental mülki, siyasi, sosial, iqtisadi və mədəni insan hüquqları və azadlıqları elan edilmişdir. Burada şəxsi, elementar mülki hüquqlar sırasında yaşamaq hüququ, azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüquqları elan edilir. Bildirilir ki, heç kəs köləlik, əsarət, işgəncə, əsassız həbs və sürgündə saxlanılmamalıdır. Hər kəsin şəxsi və ailə həyatının, evinin toxunulmazlığı, yazışmaların toxunulmazlığı, şərəf və nüfuzunun qorunması, qərəzsiz məhkəmə tərəfindən müdafiə hüququ vardır. Etiqad, vicdan azadlığı, dinc toplaşma və birləşmək, öz ölkəsini idarə etmək hüququ, səsvermə hüququ, hərəkət azadlığı, sığınacaq hüququ, vətəndaşlıq, mülkiyyət hüquq, heç bir məhdudiyyət olmadan evlənmək və ailə qurmaq hüququ kimi siyasi hüquqlar geniş şəkildə təmsil olunmuşdur.

Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinə işləmək, ədalətli və qənaətbəxş əmək haqqı və bərabər əməyə görə bərabər əmək haqqı, həmkarlar ittifaqı yaratmaq hüququ, istirahət hüququ, sosial təminat və xüsusi hüquq, analığın və uşağın qorunması, təhsil almaq və mədəni həyatda iştirak hüququ göstərilmişdir. Bəyannamə Beynəlxalq müqavilə olmasa da, onun adət-ənənə ilə məcburi qüvvəyə malik olduğuna inanılır. Hər hansı fəaliyyətin həyata keçirilməsində rəhbər qaydalar kimi çıxış edən prinsiplər hansılardır?

Sosial iş prinsiplərinin birinci qrupu sosial xidmətlərin müştərisinə çevrilmiş ehtiyacı olan bir insanın imici əsasında qurulur və aşağıdakıları əhatə edir:

- sosial işçinin müştərinin öz güclü tərəflərinə güvənməsi prinsipi (sosial xidmət müştərisinin sosial mühitin mənfi təsirlərinə qarşı durma qabiliyyətini inkişaf etdirmək);

- məxfilik prinsipi (sosial xidmət müştərisi haqqında məlumatın açıqlanmaması); universallıq prinsipi (cinsindən, dinindən, milliyyətindən, irqindən, siyasi əqidəsindən və s. asılı olmayaraq müştəriyə bərabər münasibət);

- tolerantlıq prinsipi (təcavüzün bütün təzahürlərinə, sosial xidmət müştərisi tərəfindən təxribatlara qarşı dözümlü münasibət).

Sosial iş prinsiplərinin ikinci qrupu yardımçı fəaliyyət kimi sosial işin xüsusiyyətləri ilə bağlıdır və aşağıdakıları nəzərdə tutur:

- müştəri-mərkəzçilik prinsipi (sosial iş müştərini öz dəyər sisteminin mərkəzinə qoyur);

- profilaktik diqqət prinsipi (“risk zonalarının” müəyyən edilməsi və sosial və şəxsi təhlükələrin aradan qaldırılması);

- sosial cavab prinsipi (sosial xidmətlər sistemi daim daxil olan kömək sorğusuna cavab verməyə hazır vəziyyətdə olmalıdır və sorğunun xarakteri, məzmunu və mövzusu fərqli ola bilər);

- müdaxilənin effektivliyinin yoxlanılması prinsipi (çətin bir həyat vəziyyətinin aradan qaldırılması mürəkkəb, ziddiyyətli bir prosesdir, çox vaxt problemin səbəblərini tam aradan qaldırmaq səbəbindən müştərinin həyat vəziyyəti yenidən pisləşir).

​ Sosial iş prinsiplərinin üçüncü qrupu prinsiplərinin əhəmiyyəti ictimai və dövlət resurslarının sosial işdə oynadığı mühüm rol və bu resursların ehtiyacı olanlara verilməsi prosedurunun özü ilə izah olunur:

- sosial hüquqların müdafiəsi prinsipi (şəxslərin və qrupların hüquqi imtiyazlardan istifadə imkanlarının məhdudlaşdırılmasının qarşısının alınması, qanunvericiliyin dəyişdirilməsi prosesində sosial müdafiə və yardım hüquqlarının azalmasının qarşısının alınması);

- sosial resursların maksimum dərəcədə artırılması prinsipi (mövcud dövlət vəsaitlərinin xərclənməsində rasionallıq, müxtəlif mənbələrdən əlavə maddi, təşkilati, maliyyə resurslarının cəlb edilməsi).

Bir sıra əsərlər sosial iş prinsiplərinin başqa təsnifatını təqdim edir.

Könüllülük prinsipi. Sosial işin mühüm xüsusiyyəti onun qeyri-zorakı, könüllü olmasıdır. Ondakı bütün problemlər sosial işçi ilə müştərinin qarşılıqlı razılığı əsasında həll olunur. Müxtəlif növ sosial sapmalara gəldikdə belə, sosial iş mütəxəssisi heç vaxt birbaşa hərəkət etmir,  öz dəyərlər sistemini tətbiq etmir və həmişə razı salmağa üstünlük verir. Sosial işçinin hərəkətlərinin mənası, alıcının iradəsinə zidd olmayan yardım göstərmək imkanı tapmaq, onun daxili imkanlarını işə salmaq, müstəqil fəaliyyətə ehtiyac və istək yaratmaqdır. Sosial iş çətin həyat vəziyyətlərində göstərilən yardımdır və sosial işçi ən azı işin ilkin mərhələsində insanı olduğu kimi anlaya bilən müştəri ilə onun ətrafı arasında vasitəçi rolunu oynayır.

Məxfilik prinsipi. İnsan könüllü olaraq öz problemlərini peşəkarcasına öyrədilmiş, lakin hələ də ona yad olan bir insana etibar edə bilər və ona həsr edə bilər, yalnız şəxsi həyatının toxunulmazlığına zəmanət verildikdə, bunun kimsənin xəyanəti ilə nəticələnməyəcəyinə əmin olduqda. Məxfilik həm prinsipdir, həm də peşəkar etik normadır, fərdi hüquqları hər şeydən, o cümlədən şəxsi toxunulmazlıq hüququndan üstün tutan sosial işin həqiqətidir. Sosial işin məqsədi müştərini böhrandan, problemli vəziyyətdən çıxarmaq və ona problemlərini müstəqil həll etməyi öyrətməkdir. Buna görə də o, bunu sosial işçi ilə qarşılıqlı əlaqədə öyrənməlidir. Burada problemin həlli birgə səylərlə əldə edilir, əks hərəkət, müştərinin fəallığının və müstəqilliyinin getdikcə artan payı ilə əməkdaşlığı təmsil edir. Sosial işçinin vəzifəsi onu elə təşkil etməkdir ki, bu əməkdaşlıq yaransın. Çətin anda kömək əlini uzadaraq, müştərinin vəziyyətinin normallaşması və öz fəaliyyətinin artması ilə paralel olaraq problemin həllində iştirak payını tədricən azaltmalıdır.

Dürüstlük prinsipi və ya inteqrasiya olunmuş yanaşma. Bu, insan təbiətinin mürəkkəbliyi, bununla bağlı problemlərin çoxşaxəliliyi və çoxsəviyyəli xarakteri ilə müəyyən edilir: real həyatda onlar çox vaxt tək sıx düyün halına salınır, bir-biri ilə sıx bağlıdır və hər birindən ayrı və müstəqil mövcud deyildir. sosial, iqtisadi, psixoloji, tibbi və s. formada digər sosial işçi müştərinin vəziyyətini hərtərəfli qiymətləndirməyi və “dar” mütəxəssislərin - psixoloqların, müəllimlərin, dövlət hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşlarının hərəkətlərini əlaqələndirməyi bacarmalıdır. Bu prosesə sosial müdafiə və səhiyyə müəssisələri də əlaqəli işləməlidir.

Qanunilik prinsipi. Bu prinsip ictimai işin ictimai institut kimi mövcudluğu və uğurlu fəaliyyət göstərməsi üçün əsasdır. Onun uyğunluğu sosial işin nəticələrinin qanuniliyini və tanınmasını, onlardan cəmiyyətin hər hansı bir üzvü tərəfindən istifadə edilməsi imkanını təmin edir, həmçinin sosial işçilərin peşəkar fəaliyyət hüququnun təminatıdır. Demokratik cəmiyyətdə Konstitusiya və qanunvericilik çərçivəsində həyata keçirilən tədbirlər sosial işin dövlətin sosial siyasəti ilə bir istiqamətliliyinə təminat kimi xidmət edir ki, bu da onun səmərəliliyini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

Məqsədlilik prinsipi. Məlumdur ki, istənilən vəziyyəti yaxşılaşdırmaq olar, ya da məqbul hesab etmək olar. Söhbət təkmilləşmə hədlərinin, normanın, pozulduqda onun dəyişdirilməsinin zəruriliyinin və bu dəyişiklik üçün mövcud olan imkanların seçilməsindən gedir. Məqsədlilik prinsipi vəziyyətin təhlilini və yardımın göstərilməsi nəticəsində əldə edilməli olan və sosial işçinin imkanlarından, hazırkı vəziyyətdə müştərinin vəziyyətindən və mövqeyindən asılı olaraq seçilən konkret məqsəd qoymağı tələb edir. Bu, sosial işçinin hərəkətlərinə məna və daha çox aydınlıq verir. Nəticələrin effektivliyini və seçilmiş strategiyanın düzgünlüyünü göstərən aralıq məqsədlər də müəyyən edilə bilər.

İstənilən vəziyyətə balanslaşdırılmış və real yanaşmanı və məqsədləri sosial işin bütün aspektlərinin real imkanları ilə əlaqələndirməyi tələb edən realizm prinsipi.

Sosial nəzarət və profilaktika prinsipi, mümkünsə, cəmiyyətin sosial sağlamlığının göstəricisi kimi sosial nəzarətin təşkilinə diqqətin dəyişdirilməsini və sosial problemlərin yaranmasının qarşısını almaq üçün profilaktik, profilaktik iş üsullarını və kənarlaşmalar və zəruri hallarda vaxtında yardımın göstərilməsi.

    Qeyd olunan prinsiplər konkret fəaliyyət kimi sosial işin əsasını təşkil edir və həm daha ümumi (ümumi elmi fəlsəfi, idarəçilik), həm də başqaları - daha konkret olanlarla tamamlana bilər. Onların bir-birinə bağlılığını və qarşılıqlı asılılığını qeyd etmək lazımdır; çox vaxt onlar məntiqi olaraq bir-birindən irəli gəlir (məsələn, könüllülük və məxfilik, məqsədyönlülük və realizm prinsipləri), bu təəccüblü deyil, çünki onların hamısı vahid bir bütöv - sosial işi təşkil edir.

Suallar və tapşırıqlar

1. Sosial işin məqsədi nədir?

2. Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsini təsvir edin. Niyə sosial işin məqsədlərini müəyyən edən əsas sənədlərdən biridir?

3. Sosial işin beynəlxalq tərifini əsaslandırın.

4. Sosial işin yaranması və zəruriliyini hansı ziddiyyətlər müəyyən edir?

5. Peşəkar fəaliyyət kimi sosial iş prinsiplərinin üç qrupunu adlandırın.

6. Empatik anlayış və iştirak prinsipini təsvir edin.

7. Sosial işin bəzi prinsiplərinin əlaqəsini və qarşılıqlı təsirini əks etdirin.

İstifadə edilmiş resurslar:

1.https://studopedia.ru/9_42232_tsel-zadachi-i-printsipi-sotsialnoy-raboti.html 2. 2.https://ru.wikipedia.org/wiki/Социальная_работа

Foto: https://www.socialworkdegreeguide.com/faq/what-is-social-work/

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-

 Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).