N.A. Baskakov: Moskva küçələrinin türk mənşəli adları

 

Zaman keçər və insan bunu duymaz, adəmoğlu sonsuzadək yaşamaz

(Mahmud Kaşqarlı).

Bu yaxınlarda Facebookda dostum istedadlı türkoloq Qias Asherinin yerləşdirdiyi PDF formatlı yazıya rast gəldim. 1979-cu ildə “Sovet türkologiyası” jurnalının 2-ci sayında dərc edilmiş məqalə “Moskva küçələrinin türk mənşəli adları” adlanır və müəllifi N.A.Baskakovdur. Nikolay Aleksandroviç Baskakov (1905 - 1996) rus dilçi-türkoloqu, folklorşünas, etnoqraf, filologiya elmləri doktoru (1950), professor (1969), 640 elmi məqalənin, o cümlədən 32 kitabın müəllifi. N.A. Baskakov Ural-Altay dilçiliyi (türk dillərinin nəzəriyyəsi və tarixi: qaraqalpaq, noqay, altay və s.) sahəsində mütəxəssis. Türk dillərinin tanınmış təsnifatının müəllifi. Qaraqalpaq MSSR (1960), Tatar MSSR (1962), Qazax SSR (1967), RSFSR (1967) və Türkmənistan SSR-nın əməkdar elm xadimi. Fin-Uqor Cəmiyyətinin müxbir üzvü (Helsinki, 1966), Ural-Altay Cəmiyyətinin (Hamburq, 1967), Böyük Britaniya və İrlandiya Asiya Kral Cəmiyyətinin (London, 1975), Macarıstan Şərqşünasları Cəmiyyətinin (Budapeşt, 1984) fəxri üzvü, Polşa Şərqşünasları Cəmiyyətinin üzvü olmuşdur.

      Məqaləni oxudum və bir tarixçi kimi mənə maraqlı gəldiyi üçün onu rus dilindən doğma Azərbaycan dilinə ixtisarla tərcümə etdim. Ümid edirəm ki, tərcümə azərbaycanlı dilçi və tarixçilər, eləcə də tələbələr, bir sözlə oxumağı sevənlər üçün az da olsa əhəmiyyət kəsb edər. Hörmətli oxucular! Məqalə 1979-cu ildə dərc edilmişdir və hazırda bu küçə adları yəqin ki, yenə də dəyişdirilmişdir. Məqalənin orijinallığını saxlamaq üçün “Italic”lə verilmiş sözləri saxladım.

N. A. BASKAKOV

MOSKVA KÜÇƏ ADILARINDA TÜRKİZMLƏR

Bu məqalənin məqsədi şərq mənşəli Moskva küçələrinin bütün adlarının türk, monqol, ərəb və fars adları ilə bağlı ilkin təsbitindən ibarətdir ki, onların əksəriyyəti müxtəlif türk dilləri vasitəsilə rus dilinə daxil olub. Bu küçələrin adları ilə yanaşı, onların təşkil etdiyi etimologiyaları verir, əsas tip və modellərə görə ilkin təsnifat veririk.

Moskva küçələrinin adlarında olan bütün şərq elementləri növlərinə görə üç əsas qrupa bölmək olar.

Birinci qrup ilk sakinlərinin adlarından, müəyyən bir millətin, sosial təbəqənin və ya peşənin adından yaranan küçə və meydan adlarından ibarətdir. Beləliklə, bu adlar qrupunda üç alt qrup fərqlənir.

İkinci qrup isə müxtəlif növ türk mənşəli soyad və ləqəblərə əsaslanan küçə və meydan adlarından ibarətdir.

Nəhayət, üçüncü qrup müxtəlif toponimlərdən törəmə adlardan ibarətdir:

a) mikrotoponimlər – kənd və şəhərlərin ayrı-ayrı bölmələrinin adları;

b) coğrafi nomenklatura;

c) oronimlər;

d) hidronimlər;

e) oykonimlər - şəhər və kənd adları.

Türk mənşəli Moskva küçələrinin adlarının bu təsnifatı mahiyyətcə onların bütün əsas növlərini və yarımtiplərini əhatə edir.

Küçə adlarının əsas mənbələri bizim üçün iki istinad kitabından

1. A. K. Klimaçeva, G. D. Raquşina, M. N. Şurinova. Moskva küçələri. Moskva, 1969 (qısaca I) və

2. A. M. Pegov və b. Moskva küçələrinin adları. Moskva, 1972 (qısaca II) ibarətdir.

Moskva küçələrinin adlarının türk mənşəli birinci qrupu aşağıdakı xüsusiyyətlərə görə adlar da daxil olmaqla üç alt qrupa bölünür:

1. Bu və ya digər türk xalqının ilkin sakinlərinə münasibətdə:

1) Tatar küçəsi (I, 387). Moskvada bu adda iki küçə var idi ki, onlardan biri indi Zemlyaçki küçəsi adlandırılır (II, 357). Bundan əlavə, iki tatar zolağı var - Bolşoy və Malıy (I, 387) və Tatarovo kəndi (I, 387). Moskva şəhəri daxilində bu küçələrin, zolaqların və qəsəbələrin adları tatar etnonimindən - türk xalqlarından birinin adının şərəfinə gəlir. Etnonim tatar xanın [Çingiz xanın böyük oğlu Coçinin nəvəsi Buvalın (Muvalın) oğlu] adına qayıdır. Tatarların monqoldilli və ya türkdilli tayfasının adına qədim türk abidələrində və Mahmud Kaşqarinin lüğətində rast gəlinir, bəlkə də Xan Tatarının adı buradan gəlir.

Tatar etnoniminin adı isə öz növbəsində ya tat 'yad, mülki döyüşçü' (L.Budaqov) + cəm şəkilçisi -tar>tat- (t)ar affiksi, ya da tat- taty- 'to etnonimindən əmələ gəlmişdir. test' ("Qaraqalpaq-rusca lüğət", M., 1958, s. 626-627) + -ar>tat-ar affiksi "sınaq, təcrübəli məsləhətçi" və ya nəhayət, tataw "hiyləgər, hiyləgər," kökü ilə bağlıdır. iradəlilik' (L Budaqov, I, 329)>tata-r 'hiyləgər, başıboş'.

2) Türkmən keçidi (I, 401) - bütün türk xalqlarının ortaq adı türk 

türk, türk'<monqol. türkün ~törkün~törxöm 'evli qadının valideynləri və qohumları', müq. Buryatsk turxem, cəm Şghe-müüd 'qohumlar, arvadın qohumları, qaynanalar' monqolların arvadlarını aldıqları xalqın və ya tayfanın adıdır: bu sözün kökü türk~törkdür və əsas olaraq xidmət etmişdir. türk boylarının adı "türklər". Xalqın adı "türkmən", beləliklə, türk -+- -tep affiksindən "fars. ul*-mend). BU affiks, ehtimal ki, genetik olaraq Hind-Avropa ilə əlaqəlidir. ~ Alman mann 'insan' və insana xas olan xassəni bildirir, müq. fars xerad s*" 'səbəb', xeradmand "xLo_^.'ağlabatan (kişi)".

2. Müəyyən bir sosial təbəqəyə münasibətdə:

1) Boyarski zolağı (I, 48) <boya r və n - müxtəlif etimologiyalı söz: ya türkcədən. baj 'zəngin' -(- âr 'ər, kişi'; ya əski türkcə bojla 'əsil nəsil ağsaqqalı' -(- cəm şəkilçisi -lar>bojla (la)r 'boyar> boyar'; ya da çox güman ki, bojla dilindən 'ağsaqqal' -f- âr 'kişi' > bojla -j-âr + rus sonluğu -in > boyar > boyar > barin.

2) Ulanski zolağı (I, 405); bu xiyabanın əski adı Ulanovdur (II, 360) < uhlan 'hızla silahlanmış hərbi yüngül süvari birlik' (D. Uşakov, IV, 927) < Türkic. oylan 'cavan, oğlan, oğul; qulluqçu'; hərbi vəzifələr iyerarxiyasında xüsusi adı olmayan bu söz ordunun sağ və ya sol cinahının baş komandanı tituluna uyğun gəlir. “Atlı adı da buradan gəlir” (L.Budaqov, I, 141).

3) Basmannaya küçəsi, Basmannıy zolağı, Basmannıy 1-ci zolaq, Basmannıy yolu (I, 34) basmannik 'saray çörəkçi' (V. Dal, I, 52) < Türk. bas-"möhür vurmaq", basma "qabartlı, möhürlü", > rusca 'basmanny ~ basmenny ~ relyefli', buna görə də b a ilə ma və 'saray üçün naxışlı çörək', yəni "işarəli çörək" zəhərlənməmişdir.

4) Taqanskaya küçəsi, meydan, Taqanski keçidi (I, 384-385) (Taqanskaya küçəsi 1922-ci ildə Beynəlxalq adlandırılıb) (II, 357) < Tatarsk. tayan 'tağan, bir şeyi asmaq üçün yelləncək' (V. Radlov, III, 795-796); bax. qırğız. tayancyq 'dəstək, dəstək', türkmən. taayan 'tripod', eyni zamanda hərflərin uyğun kişi adı, 'dəstək'.

5) Yamskaya küçəsi 1, 2, Yamsko sahəsi 1, 3, 5. (I, 452) < Türk. mürəbbə < fars cem Aı 'kuryer, ehtiyat'; jamcy 'kuryer, elçi' = Rus “faytonçu” (L. Budaqov, I, 341).

6) İlim küçəsi (I, 134) < Türk. jilim 'qatran' < fars jilim Aj 'yapışqan, taxta qatran' (L. Budaqov, II, 364). Bunun adı ağac qatranının istehsalı ilə əlaqəli küçələr.

7) Kolpaçnıy zolağı (I, 159) < türk. qap-laq > qal-paq 'sivri keçə papaq'. Zolaq öz adını burada yerləşən papaq (şapka) istehsalı sexləri ilə əlaqədar almışdır.

8) Zümrüd küçəsi (I, 133) < türk. zümrüd < fars zura-rud 'zümrüd'.

9) Şaqanski zolağı (adı Krasnoselski 2-ci zolaqla dəyişdirilib) (II, 365) < Tatarsk. Salyan 'ağcaqayın' və ya Sayan 'dirsək, çayın döngəsi'.

Moskva küçələrinin adlarının ikinci qrupu müxtəlif növ soyad və ləqəblərlə əlaqəli adlardan ibarətdir.

1) Aksakov zolağı (I, 18) - Aksakov adı ilə < türkcə. ağsaq 'topal.

2) Alımov küçəsi, zolaq, keçid (I, 20) - Alımov < türkcə. xüsusi ad Alym~Alim < ərəb 'alim feil kökündən alama  + rusca -ov affiksi > Alımov.

3) Alyabyeva küçəsi (I, 21) - Alyabiyev adına, yaxud < türkcə. ali bej < ərəb 'ali 'yüksək', uyğun kişi adı -f- bej 'tayfa komandiri, oyek, zadəgan' (feodal titulu) və ya < tatar. alaba < 'alufa'maaş, mükafat' (L. Budaqov, I, 765) ilkin olaraq ləqəb kimi xidmət edə bilən sözdür. Hər iki halda: ali bej ~ alaba -+- rus şəkilçisi -ev > Alyabyev.

4) Babayevskaya küçəsi (I, 29) - Babayev adına < türkcə. tatar babaj 'baba' baba 'baba, ata, ağsaqqal' + vokativ affiksindən -/ > baba-j -f- rusca -ev şəkilçisi soyadları əmələ gətirən xitabdır.

5) Barıkovski zolağı (I, 33) - Barıkov adı ilə, yaxud < türkcə. baryq <  arıq' və ya < baraq 'qeyri-adi çevikliyi ilə seçilən və ov itləri arasında ən yaxşısı hesab edilən tüklü uzun saçlı it'; bax. Polovtsian Xan Barakın adı. Barıkov soyadı barıqdan və ya baraqdan gəlir.

6) Baxmetyevskaya küçəsi, Baxmetevski zolağı (müvafiq olaraq Obraztsova küçəsi və Kaluqa zolağı) (II, 303) - Baxmetyevin adı ilə: < Türk. baj 'zəngin' + Ahmet < ərəb Əhməd u*o.| hərfləri, 'təqdirəlayiq' > Bajahmet > Ba(ca)hmet, ya da < uyğunlaşdırılmış adından Mahmet < Ərəb. Muhammad u+a* 'Muhammed, Mohammed' > Bəhmet ilə məşhur yazışma m~b, müq., məsələn, tatar. musulman~ bastırman.

7) Babiçeva küçəsi (I, 36) - Babiçev adına. Adı ya türkcədən gəlir. baj bacca 'barçuk, varlının oğlu, bariç', iki baj 'zəngin' + fars sözündən ibarətdir. baccâ 'uşaq, uşaq', daha sonra 'oğlan, qulluqçu'; yaxud türkcə baj bice 'ağsaqqal, birinci arvad, məşuqə', eyni baj 'zəngin' -\- bikâ—bicâ - bikâc 'şahzadə, şahzadə, madam, madam' (L. Budaqov) -dan ibarətdir. Beləliklə, Babiçev soyadı ya baj bâccâdan, ya da soyadları əmələ gətirən rusca -ev şəkilçisindən baj bice -f-dən gəlir.

8) Biryuzova Marşal küçəsi (Oktyabr rayonunun keçmiş 6-cı küçəsi) - farsca olan Biryuzov adına (I, 41). firüzâ ojj J 'firuzə', türk dillərindən bıruzâ~pirüzâ~firüzâ şəklində götürülmüşdür. Biryuzov soyadı birbaşa rusca uyğunlaşdırılmış firuzə sözündəndir -}--ov - soyadları meydana gətirən sonluqdan əmələ gəlir.

9) Biryulyovo kəndi, qəsəbə, Biryulevskaya küçəsi (indiki adı dəyişdirilərək Duqovaya küçəsi), Biryulyovskaya 1, 2, 3, 4, 5-ci küçələr (I, 41) - türk mənşəli Biryulev adı ilə. bir üjli 'bir evi, bir saray sahibi', bir 'bir', üj 'ev' + sahiblik affiksindən ibarət -И > bir üj-li 'bir ev, bir saray' -f- şəkilçisi -ev, soyadların formalaşması.

10) Bulatnikovskaya küçəsi (I, 51) - Bulatnikov adına  < türkcə. bulat < fars polat 'polad' + rus dilindəki peşə adını törəmə əsasdan təşkil edən -nik şəkilçisi, yəni bulat n və k 'polad ustası, dəmirçi' -}- soyad əmələ gətirən -ov şəkilçisi. rus.

11) Bulqakovskiy zolağı (indiki adı dəyişdirilərək Daev zolağıdır) (II, 305) - türkcə buryaqdan olan Bulqakov soyadı ilə - butya- 'yelləmək, qarışdırmaq, silkələmək felindən törəmə ad; qızışdırmaq' (V. Radlov, IV, 1848) -f- affiksi -q, adını əmələ gətirən bul-T>a-q 'qürurla gəzən, avara. Bu türk felinin əsası rus dialektlərində müxtəlif törəmə sözlərdə, məsələn, bulğa 'dalaş, təşviş, narahatlıq'; bulgat~6 bulgachit 'narahat etmək, narahat etmək, həyəcanlandırmaq, böhtan atmaq, qızışdırmaq'; bu lga ç nı y ~ bu l ga çli vı n ~ bu l-gatnik ~ bulqaten 'dalaşqan, təlaşlı adam' (V. Dahl, I, 140). Zolaq adının altında duran Bulqakov soyadı beləliklə, buryaq -f- -ov şəkilçisindən ibarətdir.

12) Butakovo - türkcəyə aid Butakov adlı yaşayış məntəqəsi (I, 52). butaq~putaq 'budaq, budaq, budaq, ağacın budağı' 4- soyad əmələ gətirən -ov şəkilçisi.

13) Arkadia Gaidar Lane (I, 26) - Qaydar təxəllüsü ilə < türkcə. < fars hejdar J*^ 'aslan' Məhəmməd peyğəmbərin kürəkəni Əlinin epitetidir.

14) Qoqol küçəsi - dörd küçəyə verilmiş ad, indi Taqanroqskaya, Klinskaya, Radialnaya 7 və Sakit zolaq (II, 310), Qoqolevski küçəsi, Qoqolevski bulvarı (I, 84) - Qoqol < türkcə adı ilə. , qırğız. kögöl 'drake' (V. Radlov, II, 1232); Yakutskca 'aylı ördək, ördək, başlıqlı ördək, balaca; şor. kögülas 'bülbül'; barabinsk kügüldij 'qumçu' və digər quş adları kök~gök~göök ~ kavak 'mavi, boz, boz, açıq mavi' + kiçildici -ül > kögül~gögül~göögül~kâvakâl 'mavi, mavi, bozumtul' mürəkkəb sözündən əmələ gəlib. - quşun tükünün rəngini bildirir.

15) Daşkov zolağı (I, 94) - türkcədən gələn Daşkov adı ilə. < dasyq 'özünü təsəvvür edən, təkəbbürlü, lovğalanan' <V. Radlov, 111,936-937) və ya < dâlik 'deşik, açılış, havalandırma', müq. N. V. Qoqolun "Evlənmə" komediyasında miçman Dayrkın adı (N. V. Qoqolun məcmuələri, II cild, M., 1889, s. 374).

16) Yermolov (general ) küçəsi (I, 114) - türk mənşəli Yermolov adı ilə, Yermolov şəcərəsinə görə əcdadı Arslan Murza Ermola olmuşdur. Ermola sözü ya türkcədən gəlir. mürəkkəb söz er 'ər, kişi + molla < ərəb. molla 'alim, keşiş' və ya türkcədən. məs: “adam, igid, qəhrəman* + mol~bol “ol” — bol- “olmaq” felindən olan əmr.

17) İbrahimov küçəsi (I, 129) - İbrahimov adı ilə, türk, ərəb mənşəli İbrahim *u

İbrani İbrahim.

18) İzmailovskaya meydanı, küçə; İzmaylovski bulvarı, keçid, prospekt; İzmailovskoye şossesi və s. (I, 132-133) '- türkcədən gələn İzmailov adı ilə. < Ərəbcə xüsusi adı İsmayıl.

19) Kazakov küçəsi (I, 139), Kazakovski zolağı, indi Boqatırski 2-ci zolaq (II, 320) adlandırılmışdır, - türkcədən Kazakov adı ilə. qazaq 'azad adam, fəhlə, avara', müq. qazax etnonimi.

20) Kantemirovskaya küçəsi (I, 144) - Kantemir soyadı ilə, qan 'xan' başlığı + dəmir hərfləri, 'dəmir' > Qan temir > öz adı Kantemir.

21) Karamışevski prospekti, Karamışevskaya bəndi (I, 145) - Karamışev adı ilə < türk, türk., kök qoru. Birinci etimologiya daha çox görünür, çünki bu növ ailə gerbinin əsas elementi daş üzərinə qoyulmuş qalxandır.

22) Kartaşevski zolağı (indiki adı 2-ci Tula) (II, 321) - Kartaşevin adı ilə, türkcəyə aiddir. qar-da~qarındas 'qardaş, ögey qardaş və ya bacı', qarın 'qarın, bətn' + iştirak affiksindən ibarət mürəkkəb söz -das > qarın-daş > qardaş 'eyni-qarın'.

23) Kovylinskiy zolağı   (I, 155) - Kovylinskinin adını daşıyan -türkcə: ya qomy- 'narahat etmək' feilindən -f- affiksi -1 > qomy-1 ~ qowy-1 'yellənərək', ya da sifət kögil 'yaşıl'.

24) Kozlov küçəsi (I, 157) - Kozlov adına < türkcə. qozy 'quzu', qozyly qoj 'üçyaşlı qoyun'. Q(k)oza keçinin rusca uyğunlaşmasıdır.

25) Kotsyubinski küçəsi (I, 160) - Kotsyubinski adı ilə türkcə kücü~kücü bej mürəkkəb sözündən olub, kü£ü~kücü 'kiçik, kiçik' və bej 'bəy, bəy tərifindən ibarət. zadəgan, şahzadə '- zadəgan mənşəli şəxsin adı. Kücü~kücü bej 'kiçik knyaz' birləşməsi alicənab bir şəxsin oğluna müraciətdir, rus barçukuna uyğundur. Kotsiubinski soyadı kücünün tərifini dialektal tıqqıltı şəklində təqdim edir.

26) Koçnovski zolağı (I, 171) - Koçnov adı ilə, Koçenovski, rusca koçan ~ koçen sözünə gedib çıxır, türkcədən götürülmüşdür, müq. türk şifahi kök qudza-qodza-'qucaqlamaq, qucaqlamaq, qucaqlamaq' qodzaq~qocaq 'def, bağlama, qucaq' törəmələri ilə (L. Budaqov, V. Radlov). Aydındır ki, qopan sözünün əsasını qaz- 'dig', qaz ilə bənzətmə ilə -an hərəkətinin nəticəsini təşkil edən qoc-~qoca- + affiksi eynidir. -"çanaq, qazan".

27) Kulakovski zolağı (I, 188) - türkcə, tatarcaya gedib çıxan rusca yumruq sözündən olan Kulakov adı ilə. qui əl + kiçiltmə affiksi -aq > qul-aq (M. Vasmer, . 11,408).

28) Kutuzov prospekti, küçə, Kutuzovski prospekti, zolaq (I,. 192) - türkcəyə əsaslanan Kutuzov adı ilə., Türk. qutuz~quduz bu mənaya görə 'dəli, ekssentrik' - ləqəb və Kutuzov soyadı yaranmışdır.

29) Mansurovski zolağı (I, 21) - Mansurov adı ilə, tatar mənsur adından götürülmüş, ərəb mənsur  'qalib' sözündən götürülmüşdür.

30) Miçurinski prospekti (I, 233) - bu soyadın başqa bir formasının fonetik variantı olan Miçurin soyadı ilə - Baçurin ~ Biçurin, tatar mürəkkəb sözü olan baj cura, baj 'varlı, centlmen tərifindən ibarətdir. ' və cura~cora~ co-ro~Sora~soro 'baqatirin oğlu, knyazın oğlu, döyüşçü, müttəfiq, baqatirin yoldaşı, qulluqçu' (L. Budaqov, I, 674). Bayçurin~ Biçurin~Miçurin soyadı türkcə* ləqəb baj cura~maj cura -f- affiks -in > Baichurin~Bichurin~Miçurin ləqəbinin rusca uyğunlaşdırılmasıdır.

31) Nərimanovskaya küçəsi (I, 245) - fars kişi xüsusi adına Nəriman < farsca gedən soyadla.

32) Narışkinskaya xiyabanı, Narışkinski prospekti (I, 246) - Narışkin adı ilə, ya türkcəyə gedib çıxır. nar 'dayanıqlığı və gücü ilə seçilən erkək dəvə'. Rus dilindəki uyğunlaşmada bu ad, Narışkin soyadının yarandığı rusca -ka > Narışka~Nurışka affiksi ilə kiçildilmiş formada verilmişdir.

33) Oqareva küçəsi (I, 273) - Oqarev soyadı ilə, həm də türk (türk, krım tatar) əsasına gedib çıxan oqar ~ ovar 'yüksək, böyük', bu, qurucusunun olduğu Oqarev nəsil ağacı ilə təsdiqlənir. Oqarev qəbiləsindən Oqar “böyük boylu insan və cəsur döyüşçü” kimi xarakterizə olunur.

34) Saburovo qəsəbəsi, Saburovskaya küçəsi (I, 339) - tərəfindən. soyadı Saburov, öz kişi adından Sabur < 'səbir', tatarlar və digər türk xalqları arasında geniş yayılmışdır.

35) Saltıkovskaya bəndi, küçə (I, 343) - Saltıkov soyadı ilə, Saltık ləqəbindən götürülmüşdür, "Saltık sözü türkcə alınma olub, türkcəyə gedib çıxır. saltyq - 'adət, nizam, dəb' kök duzundan ibarət olan 'adətə, nizama riayət' mənasında saltyq, məsələn, kkalp. sal-sana 'köhnə adət və anlayışlar' + affiksi -lyq/-tyq > salt-tyq 'adətlərə, dəblərə, nizama riayət edən'. Buna görə də Saltıkov soyadı soyadları meydana gətirən Saltık -\-şəkilçisi -ov ləqəbinə əsaslanır.

36) Salam Adil küçəsi (I, 343) - müxtəlif türk xalqları tərəfindən geniş istifadə olunan Salam-Adil adı ilə. Bu ad mürəkkəbdir və iki addan ibarətdir: Salam < ərəb. salam, 'dünyaya salam' və Adil < ərəb. 'adil, ədalətli'.

37) Samarinskaya küçəsi (I, 343) - Samarin adı ilə rus dilindəki amara 'uzun tüklü paltar' sözündən gəlir (V. Dal, IV,131), iranca türk dillərində semâr 'ata mindirmək üçün boş çanta* sözünü götürmüşdür (V. Radlov, IV, 508).

38) Sudakova küçəsi (I, 380) - Sudakovun adı ilə, rus dilində balıq adından yaranıb və bu da öz növbəsində türkcəyə qayıdır. sudaq, 'Yaksartda (Amudərya) balıq cinsi' (L. Budaqov, -1,642).

39) Talalıxina küçəsi (I, 386) - Talalıxin soyadı ilə, rusca Talalik 'burry' ləqəbindən olub, türkcə dili lal 'lal' birləşməsindən götürülmüşdür. türkcədən ibarətdir. til "dil" + 3-cü şəxs sahiblik affiksi -i > tili 'öz dili' və lal.

40) Tarakanov zolağı (indiki adı dəyişdirilərək Spasonalivkinskidir) (II, 357) - tarakan < türkcə sözü əsasında yaranan Tarakanov adı ilə. tarıq- fel kökündən ibarət tarıqqan ''yaymaq, səpmək, səpmək, yaymaq' + hissə şəkilçisi -qan > taryq-qan > tərəkqan 'yaymaq, səpmək'. Heyvan və həşərat adlarının formalaşması üçün oxşar model • türk dillərində geniş istifadə olunur; məsələn, qədim türkcə. syc-qan 'siçan' (< sy6- 'sidik etmək' + iştirak şəkilçisi -qan).

41) Tatişçeva küçəsi (I, 387) - Tatişşevin adı ilə rusca oğru, tatische,  oğru, yüksələn, hər ehtimala qarşı İran dillərindən götürülmüş türk sözünə, yəni: tat 'sinfi xalq, qullar istisna olmaqla, rəiyyətlər, zadəganların qulluqçuları; könüllülərin toplandığı küləş” (L. Budaqov, I, 329).

42) Timiryazevskaya küçəsi, Timiryazevski keçidi, 1-ci, 2-ci zolaq (I, 391) - Timiryazev < türkcə. timer yazi timer'vtemir' yazi birləşməsindən, ərəbcə. yazi 'döyüşçü, din uğrunda döyüşçü, müsəlman əsgəri, qalib', timer yazi 'uyğun kişi adı'. Timiryazev soyadı.

43) Tokmakov zolağı (I, 394) - Tokmakov adı ilə < türk. toqmaq /toxmak (L. Budaqov, I, 400).

44) Tolmaçov zolağı (indiki adı dəyişdirilərək Tokmakov) (II, 358), Tolmaçevski zolağı (II, 394) - Tolmaçov adı ilə < türkcə 'tərcüməçi'.

45) Turgenev zolağı, Turgenevskaya meydanı, Turgenevskiy keçidi (I, 400-401) < türk, monqol. turgen 'tez, cəld, tələsik; isti, sərin'.

46) Turchaninov keçidi (I, 401) - Turçaninov adı ilə, rusca turçanin sözündən danimarkalı, ingiliscə, yunanca analoqu ilə türk kökündən əmələ gəlib, bu da öz növbəsində monqol türkün sözünə qayıdır ~ türgün ~ törxöm mənasında "valideynlər, evli qadının qohumları”,  “qaynana”.

47) Tuxaçevski küçəsi (I, 401) - Tuxaçevskinin adı ilə, mənşəyi tu-y kökündən ibarət türk (Çağatay) kök tuyası «imzaçı, bayraqdar, elçi, elçi» ilə izah olunur.

Bu soyadı tuqac ~ tuvac 'yuvarlaq simit, qurutma' (L. Budaqov, T, 398) sözündən də götürmək olar; bir kənd və ya kənd bu sözlə adlandırıla bilərdi və sonra onların adından Tuxaçevski soyadı yarandı.

48) Uşakovski zolağı (indi adı dəyişdirilərək Xilkov) (II, -360) - Uşakovun adı ilə, mənşəyi türk usaqı ilə bağlıdır 'balaca, boyca, kiçik ağıllı, xırda adam' (V. Radlov, I, 1773; L Budaqov, I, 137). Bu türk sözü həm də rusca u ş a k 'podkosok, ögey oğul, postda dayaq' (V. Dal, IV, 526) regional sözünün əsasını təşkil edir.

49) Çaqınskaya küçəsi, Çaqınski zolağı (I, 425) - Çağın adı ilə < türk. cava, türkmən. caya, uyğur. ba-ca 'uşaq'; bala-ca- 'uşaqlar', köhnə rus dilində 'qul qız, əsir' mənasını daşıyırdı.

50) Çapaeva küçəsi, Çapaevski zolağı (I, 425) - Çapaev soyadı ilə, türkcə cap- 'qapmaq, incitmək, incitmək' feli + əlamətini göstərən -qaj~-aj affiksi > cap-aj ' tutmaq, tutmaq istəyən".

51) Çertanovo - Moskva rayonunun adı, Çertanovskaya küçəsi, Çertanovski keçidi 1, 2, 3 (I, 430) - Çertanov adı ilə.

52) Çiçerin küçəsi (I, 432) - Çiçerin < türkcə adı ilə. be-seg 'balaca' ya cicer, rus. chicher~chichera türkcədən 'yağışlı kəskin, soyuq payız küləyi'.

53) Şəminski keçidi (I, 434) - Şamin < türkcə adı ilə. Səma (V. Dal, IV, 620).

54) Şeremetevski zolağı (indiki adı Qnezdnikovskidir) (II, 366) - Şeremetyevin adı ilə ~ Şeremetev < türk.  'sürətli, yüngül addımlı (at); kobud, tez xasiyyətli insan ', məcazi mənada, ləqəb və sonra Şeremetyevlərin adına görə meydana gəldi.

55) Şişkina küçəsi (I, 439) - Şişkin < rus. Krım tatarı. syş- 'şişin, topağın nəticəsi' syş-qa hərəkətinin nəticəsini yaradan 'şişmək, şişmək' + -qa affiksi.

56) Şubinski zolağı (I, 442) - Şubin adı ilə < türk. 'qolsuz və ya qısaqollu, böyük xəz və ya palto altında geyilən xəz palto və ya qısa kaftan' (L. Budaqov).

57) Yuşkov zolağı (indiki adı dəyişdirilərək Bobrov zolağıdır) (II, 368) - Yuşkov adı ilə < türk, tatar. juuş 'yaş, nəm; bəlğəm, rütubət'; bax. rus yuşa 'yaş zyuzya' və zyuzya 'yağışdan islanmış adam, ağlayan, uğultu, əyyaş' (V. Dal, IV, 670) - bu işarələrdən birinə görə ləqəb verilmiş və sonra soyad.

Moskva küçələrinin adlarının üçüncü qrupu müxtəlif toponimlərlə əlaqəli adlardır. Bu və ya digər tipli toponimlərdən asılı olaraq bu qrupu aşağıdakılara bölmək olar:

1. Müxtəlif növ nomenklaturaya görə adlar:

1) Arbat - küçə, Arbatskaya meydanı, Arbatski zolağı. Arbatetskaya küçəsi, Arbatetski zolağı 1, 2 (I. 25) - adı ilə şəhərin məhəllələri < türk. < ərəb rabat  'qəsəbə, rayon, şəhər məhəlləsi', adı ərəb rəqəmi arba'at  'dörd' ilə bağlıdır.

2) Bazarskaya küçəsi (I, 30) - bazar adı ilə < türk. < fars 'bazar, bazarlıq'.

3) Balçuq - küçə (I, 32) - ərazinin təbiətinə görə < türk. balouq  'palçıq, gil, palçıq, bataqlıq'.

4) Kalançevskaya küçəsi, meydan, Kalançevskiy keçid - obyekt qalasının adına uyğun olaraq < turksk. qalandza, kiçildici qala—qale 'qala' şəhər'.

5) Ordinka - küçə, Orda keçid (I, 278) < türk, monqol. orda 'xan oturacağı, xanın qərargahı, düşərgə, hərbi düşərgə'; türk "ordu, korpus".

6) Tayqa küçəsi (I, 385) rusca taiga 'keçilməz meşə, tayqa' < türkcə, altayca. tacya 'meşə ilə örtülmüş dağ'.

7) Çonqar bulvarı (I, 433) • < türk. çuxur'.

2. Oronimlərlə əlaqəli küçə adları:

1) Altayskaya küçəsi (I, 20) - Altayın coğrafi adına görə < türk al taj'va 'meşələrlə örtülmüş yüksək dağlar' (M. Vasmer, I, 72).

2) Balkan zolağı (I, 31) - Balkanların və Balkan yarımadasının coğrafi adlarına görə < türkcə. balqan 'meşələrlə örtülmüş böyük yüksək dağ silsiləsi' (M. Vasmer, I, 116).

3) Jiqulevskaya küçəsi (I, 116) - coğrafi adına görə Jiquli, Jiquli dağları, sürətli çaylar < türk, tatar. dzigüli 'qoşqulu, qoşqulu', dzigü 'qoşqu' kökündən ibarət söz

qoşqulu, atlı. Adı çayın axdığı, barj daşıyıcılarının yükləri çəkdiyi əraziyə verilir.

4) Krımski Val, zolaq, keçid, çıxılmaz yer (I, 186) < Türk dili.  'çuxur, səngər' (L. Budaqov, II, 51).

3. Hidronimlərlə əlaqəli küçə adları:

1) Baykalskaya küçəsi (I, 30) - Baykal gölünün adı ilə mürəkkəb sözdür.

2) Yauzskaya küçəsi, Yauzski bulvarı (I, 454); Yauzskaya sahili (indiki adı dəyişdirilərək Dolama bəndi) (II, 368) - Yauza çayının adı ilə < türk, tatar. javuz, pis, zərərli' (L. Budaqov, II, 345).

4. Oykonimlərlə bağlı küçə adları:

1) Artekovskaya küçəsi (I, 26) - qəsəbə adı ilə - Krımda Artek < Türk. artyq~artuq 'ən yüksək, ən yaxşı' (L. Budaqov, 1.25).

2) Həştərxan zolağı (I, 28) - Həştərxan şəhərinin adı ilə < türk hədzi tarxan - ərəbcə Hacı xüsusi adından ibarət mürəkkəb sözdür. İbadət etmək üçün Məkkəyə səfər edən hacı' (L. Budaqov, I, 510) və tarxan titulu 'vergi və rüsumlardan azad olan şəxs' (L. Budaqov, I, 34s.).

3) Bakı küçəsi (I, 30) - Bakı şəhərinin adı ilə; etimologiyası aydın deyil.

P.S. Arbatın¹ etimologiyası üçün bax: N. I. Vesvlovski. Rabat qəribə bir evdir. - Eastern Antiquities, cild II, №. 1. Protokollar, Sankt-Peterburq, 1909; V. K. Trutovski. Arbat adının mənşəyi: Rabat ticarət və sənətkarlıq şəhəridir. - Yenə orada: V. V. Bartold. Türküstanın mədəni həyatının tarixi. L., 1927, səh. 28-31 (söz haqqında; rabad ~ rabat).

4) Balaklavski prospekti (I, 31) - şəhərin adı Balaklava- türkcə. balıq, 'balıq tutmaq'.

5) Kazanski prospekti, zolaq, yol (I, 139) - Kazan şəhərinin adından sonra < türk, tatar. qazan 'boş, qazan' < qaz- 'dig' -}- -an (hərəkət nəticəsi affiksi).

6) Kasımovskaya küçəsi (I, 148) - Qasımov şəhəri adı ilə < türk. Qasım 'uyğun kişi adı'  < Ərəb. qasim~'ayırmaq (qəm)' (X. K. Baranov, 817).

7) Karaçarovo, Karaçarovskaya küçəsi 1, 2, 3, Karaçarovskoye şossesi, Karaçarovski keçidi 1, 2, zolaq 1, 2 (I, 145-146) - Karaçarovo kəndinin adı ilə < Türk. qara dzar 'qara yar'.

8) Kunqur küçəsi (I, 189) - Kunqur şəhəri adı ilə < türkcə. qur 'tünd boz, qara; Xivə yaxınlığındakı şəhərin adını daşıyan türk tayfasının adı' (L. Budaqov, I, 86).

9) Oçakovo, Oçakovskoe şossesi, Oçakovskaya küçəsi, Oçakovskaya böyük küçəsi, Oçakovskiy zolağı 1-ci, 2-ci, 3-cü, 4-cü, 5-ci; keçid (I, .283-284) - Oçakov şəhəri adı ilə < türk.  'ocaq'.

10) Səmərqənd bulvarı (I, 344) -Səmərqənd şəhərinin adından sonra -Çağatay və küp, qazan' (L. Budaqov, I, 634) və ya şamar 'stəkan; içiboş, kiçik göl' (L. Budaqov, I, 691) kent 'kənd, qəsəbə' > şamar + kent > Səmərqənd;

11) Samara zolağı, çıxmaz (I, 344) - Samara şəhərinin adı ilə < Çağatay. şamar, Səmərqəndlə eyni mənşəlidir.

12) Saratovskaya küçəsi, Saratovski keçidi (I, 346) - Saratov şəhərinin adı ilə < türkcə. sarı tav < 'sarı' + tav 'dağ.

13) Daşkənd küçəsi, Daşkənd zolağı (I, 388) - Daşkənd şəhərinin adı ilə < türkcə. tas kent < tas ' daş' > tas kent 'daş şəhər'.

14) Xivə - küçə (adını dəyişib Dobrovolskaya küçəsi) (II, 362) - Xivə şəhərinin adı ilə. Etimologiyası məlum deyil.

15) Tsaritsynskaya küçəsi (indiki adı dəyişdirilərək Kotlyakovskaya küçəsi) (II,Tsaritsin şəhərinin adı ilə < türkcə. sary sin < sari 'sarı, işıq', 'sarı daş'.

16) Çesmenskaya küçəsi (I, 430) - Çeşmen şəhəri adı ilə

 ---------------------------------------------------------------------------------------

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).

Əlavə məlumat üçün:

https://multiurok.ru/files/n-a-baskakov-moskva-kuc-l-rinin-turk-m-ns-li-adlar.html