Səmərqənd şəhəri: “Məcmua-i Şah-i Zində” türbələri

 

Özbəkistanın Səmərqənd şəhərində Küsəm Abbasın türbəsinin ətrafında zamanla bir qrup tikili əmələ gəlmişdir. Şəhərin şimalında Əfrəsiyab təpəsi kimi tanınan bu təpənin cənub yamacları yerli əhali tərəfindən müqəddəs yer sayılır, ərazinin əhəmiyyəti İslam dininin bölgədə yayılma tarixindən başlayaraq əsrlər boyu davam etmişdir. Bunun səbəbi Həzrəti Peyğəmbərin əmisi oğlu Küsəm Abbas islamı yaymaq üçün bölgəyə gəlməsi və burada şəhid olmasıdır. Küsəm Abbas üçün tikilən tikili zaman keçdikcə mühüm ziyarət yerinə çevrilmiş, onun ətrafında türbələr və qəbiristanlıq da daxil olmaqla bir çox binalar tikilmişdir. Küsəm Abbasın türbəsi “Şah-ı Zində” (“yaşayan sultan”) adlanır. Binalar toplusu mənbələrdə “Məcmua-i Şah-I Zində” kimi xatırlanır. Qəbiristanlığın və qəbiristanlıqdakı qəbirlərin 1220-ci ildə Çingiz xanın komandanlığı altında monqollar tərəfindən dağıdılan köhnə Səmərqənd şəhəri ilə birlikdə dağıdıldığı deyilir. Monqol dağıntısından qismən sağ qalan Küsəm Abbas türbəsi və məscidi 1335-ci ildə yenidən tikilib, sonrakı illərdə isə burada təmir işləri aparılmışdır. 1360-cı illərdən etibarən qəbiristanlıq kimi üstünlük verilən və müqəddəs ərazi xüsusiyyətlərini qazanan bölgə əhəmiyyətli tikinti işlərinə səhnə olmağa başlayıb. Əsrlər boyu davam edən bu fəaliyyət XIV-XV əsrlərdə Əmir Teymur və Uluq bəyin dövründə özünün zirvəsinə  çatmışdır. XIX əsrdə edilən təmir, dəyişiklik və əlavələrlə davam etdirilmişdir. XX əsrdə müxtəlif tarixlərdə mühüm arxeoloji işlər aparılsa da, bərpa işləri geniş vüsət almamışdır. Bütün bunlara baxmayaraq, hələ də bu ərazidə tam öyrənilməmiş  yerlər vardır. Bu gün əraziyə cənub tərəfdən Uluq bəyin tikdirdiyi darvazadan (1434) daxil olunur. Girişin yanında yerləşən binalar muzey kimi istifadə olunur və məscid, seminariya, mədrəsə kimi bölmələrdən ibarətdir. Dövlət Quşbəy mədrəsəsinin şərq tərəfində 1813-cü ilə aid bina, qərbdəki hissələr isə Uluq bəy dövrünə aiddir. Uluq bəy tərəfindən oğlu Abdullahın adına tikdirdiyi bu hissə müxtəlif bölmələrdən ibarət məscid və Abidəvi türbəsi ilə eyni vaxtda 1435-1436-cı illərdə tikilmişdir. Abidəvidən sonra meydana gələn binalar dar və uzun bir küçə ətrafında üç hissəyə bölünür. Torpağın yamacına uyğun formalaşdırılan küçə binaların oxunu əvvəlcə pilləkənlərlə çıxılan “besedka” təşkil edən ikinci darvazaya, sonra isə yuxarıda yerləşən üçüncü darvazaya aparan şəkildə təşkil edir və yuxarıdakı kiçik kvadratla bitir. Küsəm Abbas kompleksin ən qədim tikililəri türbənin yuxarı hissəsində Küsəm Abbasa və məscidə həsr olunmuş tikililər sırasındadır. Arxeoloji tədqiqatlar, bu bölmədə XIX əsrdən etibarən əhəmiyyətli bir tikinti fəaliyyətinin olduğunu göstərən bünövrə və bina qalıqlarını gün ışığına çıxarmışdır. Küsəm Abbas türbəsi və məscidi köhnə tikililərin xarabalıqları üzərində tikilmişdir. Məqbərə ilə əsas məscidi,  məscidin yuxarı hissəsinin şərq tərəfdən daxil olan dəhliz birləşdirir. XV əsrin ikinci yarısında tikilmiş məscidə bu dəhlizdən daxil olunur. Geniş və enli giriş taxçasından keçən məscid ortada kvadrat formada olmaqla üç hissədən ibarətdir, orta məkan isə günbəzlə örtülmüşdür. Türbəyə giriş cənub-şərq tərəfdəki darvazadan keçir. Məscidin şərqində məscidə və dəhlizə bağlı otaqlar var. Qonaq evi ilə bu otaqlar arasında arakəsmə yerləşir. Binanın ən cənub hissəsi türbədir. 1960-cı ildən sonra aparılan araşdırmalarda bu hissədə əhəmiyyətli dəyişikliklərin olduğu aşkar edilmiş və 1335-ci ilə aid  türbə Teymurilər dövründə inşa edildiyi bildirilir. Əslində, bugünkü türbə hissəsi hazırda ziyarətçi mərkəzi kimi istifadə edilən bölmənin girişidir. Bütün bölmə mavi, ağ və yaşıl rənglərin üstünlük təşkil etdiyi mozaik plitələrlə örtülmüşdür. Küçənin qarşı tərəfində aparılan qazıntılarda Qaraxanlı dövrünə aid mədrəsə qalıqları aşkar edilmişdir. Müasir dövrə gəlib çatmış ən qədim türbə olan Hoca Əhməd Türbəsi 1350-ci ilə aiddir. Yalnız fasad hissəsi  tamamlanan binanın planı qazıntılarla müəyyən edilib. Kvadrat planlı binanın künc tağlarının əmələ gətirdiyi səkkizguşəli hissədə günbəzlə örtüldüyü anlaşılır. Qəbrində firuzəyi şirəli kirəmitlərlə örtülmüş sandıq vardır. Rəngli keramik plitələr olduğu görünür. 1360-1361-ci illərə aid naməlum türbə də bu dövrə aiddir. İçərisində kvadrat planlı konstruksiya üzərində səkkizguşəli çarxlı günbəz var. Türbənin dayaz günbəzi var və şirəli kərpic konstruksiyası cəlbedicidir. Bina sonrakı türbələr üçün nümunə olmuşdur. 1372-ci il tarixli Şad-i Mülk Ağa türbəsi, Teymurun böyük bacısı Türkan Ağa tərəfindən qızı Şad-i Mülk üçün tikdirdiyi kvadrat planlı binadır. Ortada yerləşən bina kvadrat məkanda künc tağları olan səkkizguşəli kəsiklə, altıbucaqlı hissənin üstü isə günbəzlə örtülmüşdür. Sivri xarici günbəzli və hündür giriş tağlı binanın fasadındakı hündür taxça vardır. Bina kərpicdən və mozaikadan hörülmüşdür. 1376-cı ilə aid  Əmir Hüseyn Tuğluk Tekin türbəsi bu gün xeyli dağıntı vəziyyətində olan kvadrat planlı bir quruluşdur. Səkkizguşəli hissə altıbucaqlı nağara üzərində günbəzlə örtülmüşdür. Çöldə rəngli şirəli kərpiclər və rəngli şirəli kirəmitlər, daxili isə aşağıda olan kirəmitlərlə örtülmüşdür. Ola bilsin ki, 1380-ci ildə tikilib və kimin üçün tikildiyi də məlum deyil, lakin Usta Əli türbəsi kimi tanınan türbə kvadrat planlı tikilidir və çöldəki örtüyü ilə diqqət çəkir. Dam sistemi künc tağlarının əmələ gətirdiyi səkkizguşəli hissənin üstündəki altıbucaqlı hissədən və onun üstündəki günbəzdən ibarətdir. Əmir Burunduq türbəsi (1380) kvadrat planlı tikilidir və dam sistemi digər türbələrə bənzəyir. Aşağı hissədəki şirəli plitələr istisna olmaqla, interyer suvaqlıdır. Orta hissədə 1385-ci ildə Teymurun bacısı Şirin Bikə Ağa üçün tikilmiş kvadrat planlı türbə yerləşir. Qoşa günbəzli binada xarici günbəz səkkizguşəli keçiddə altıbucaqlı çarx üzərində oturur. Giriş hissəsində rəngli şüşə pəncərələr, fasadda piştaq adlanan hündür qapı var. Çöl tərəf mozaik kirəmitlərlə örtüldüyü halda, içəridən, aşağı hissəsinin xaricindən suvaqla örtüldüyü, şirənin üst hissəsinin qızılı zərli kaşı ilə örtüldüyü görünür. 1386-cı ilə aid Əmirzadə türbəsi kvadrat planlı binadır. Divarlar üç kor tağla kəsişən səkkizguşəli hissədə altıbucaqlı çarxın çatdığı günbəzlə örtülmüşdür. Günbəzin tağları var. Bina şirəli plitələr və şirəli kərpic bəzəkləri ilə diqqəti cəlb edir. XV əsrin dördüncü rübünə aid türbə köhnə tikili qalıqları üzərində tikilmiş kvadrat planlı tikilidir. Qalıqlardan məlum olur ki, içərisində çini üzlüklər var. Binanın xaricində, yalnız fasadı qalmış, kirəmitli damı vardır. Üst hissədə Teymurun arvadı Toman Ağanın tikdirdiyi 1405-ci ilə aid türbə, məscid, giriş koridoru və darvaza kompleksi yerləşir. Məscid üç hissədən ibarətdir və orta hissəsi daha genişdir. Məqbərə kvadrat planlı kub dibində silindrik nağara üzərindəki xarici günbəzi ilə kənardan diqqəti cəlb edir. İçəridən günbəz künc tağları ilə kəsişib. Məscidin mərkəzi hissəsi ulduz qübbəsi ilə, yan tərəfləri isə üçlü qübbəli küpələrlə örtülmüşdür. Mərmərdən istifadə etməklə yanaşı, mozaika plitələr, eləcə də şirəli plitələr vardır. Təxminən 1430-cu ilə aid edilən və Kadızadə-i Rumi türbəsi kimi tanınan tikilinin baş hissəsində tapılan skeletin qadına aid olması bu türbənin başqa bir şəxs üçün tikildiyini göstərir. İki hissədən ibarət olan strukturda kiçik ölçülü türbə hissəsi tağların üstündəki kvadrat hissədə suvağ ilə doldurulmuş keçid qübbəli dam sisteminə malikdir. Geniş otaq künc tağları üzərində səkkizguşəli arakəsmələri olan ikipilləli memarlıq quruluşu üzərində günbəzlə örtülmüşdür. Kənar günbəzlərin çarxları və soğanşəkilli günbəzləri göz oxşayır. Uluq bəy dövrü memarlığının gözəl nümunəsi olan türbənin xarici bəzəyində şirəli kirəmit və şirəli kərpic texnikası ilə əldə edilmiş elementlər, içəridə isə mavi boyalı suvaq üstünlük təşkil edir. Mövcud türbələr arasında ən qədimi səkkizguşəli planlı XV əsrə aid Aştək türbəsidir.

Mənbə: https://bit.ly/3Ns3uct

Özbək dilindən tərcümə etdi:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi)

İstinad:

https://multiurok.ru/files/s-m-rq-nd-s-h-ri-m-cmua-i-sah-i-zind-turb-l-ri.html