Ъ VƏ Ь FUNKSIYA VƏ YAZILIŞI

Ъ sərtlik işarəsi rus dilində ayırıcı funksiyanı yerinı yetirir — göstərir ki, samirdən sonra yotlaşmış sait hərfi samitin yumşaqlığını deyil, iki səsi ifadə edir: я — [й’а], е — [й’э], ё — [й’о], ю — [й’у] (объять [абй’́ат’], съест [сй’эст], съёмка [сй’́омка]).

Sərtlik işarəsi ъ qabağında samitlər sərt tələffüz olunur:

подъезд – по[д]ъезд

Ь  Yumşaltma işarəsinin funksiyaları daha qəlizdir. O rus dilində 3 funksiya -ayırıcı, qoşa samitlərin müstəqil yumşaqlığını ifadə edən və qrammatik funksiyaları yerinə yetirir:

1.      Yumşaltma işarəsi sözdə  я, ю, е, ё, и əvvəlində, yalnız söz önlüyündən sonra deyil (вьюга, соловьиный)  və bəzi gəlmə sözlərdə о əvvəlində (бульон, компаньон) analoji ayırıcı funksiyanı yerinə yetirə bilər.

2.      Yumşaltma işarəsi sözün sonunda və ya sözün ortasında samitlərin qabağında qoşa samitlərin sərbəst yumşaqlığını işarə etmək üçün qulluq edir.

3.      Yumşaltma işarəsi sərt/yumşaq etibarilə qoşalaşmayan samitdən sonra qrammatik funksiyanı yerinə yetirir – heç bir fonetik ağırlıq daşımadan adət edilmiş qaydada müəyyən qrammatik formada yazılır:

ключ – ночь

учится — учиться

Bununla belə, yumşaltma işarəsi yalnız sərt samitlərdə deyil, yumşaq qoşalaşmayan samitlərdə də yumşaqlığı ifadə etmir.

SAMITLƏRIN UYĞUNLAŞMASI VƏ FƏRQLƏŞMƏSI.

Samitlər bir-birinə yalnız kar/cingiltili, sərt/yumşaq etibarilə deyil, digər xüsusiyyətlərinə görə də uyğunlaşa bilər: maneənin əmələgəlmə yerinə və mahiyyətinə görə. Belə ki, aşağıdakı birləşmələrdə samitlər uyğunluğa məruz qalırlar:

[с] [ш] → [шш]: сшить [шшыт’] = [шыт’],

[с] [ч’] → [щ’] или [щ’ч’]: с чем-то [щ’́эмта] или [щ’ч’́эмта],

[с] [щ’] → [щ’]: расщепить [ращ’ип’́ит’],

[з] [ж] → [жж]: изжить [ижж́ыт’] = [иж́ыт’],

[т] [с] → [цц] или [цс]: мыться [м́ыцца] = [м́ыца], отсыпать [ацс́ыпат’],

[т] [ц] → [цц]: отцепить [аццып’́ит’] = [ацып’́ит’],

[т] [ч’] → [ч’ч’]: отчёт [ач’ч’́от] = [ач’́от],

[т] [щ’] → [ч’щ’]: отщепить [ач’щ’ип’́ит’].

Samitlərin eyni zamanda bir necə xüsusiyyəti mövqeli fərqləşməyə məruz qala bilər. Məsələn, подсчёт [пач’щ’́от] sözündə səslərin fərqlənməsinə təsadüf edilir [д]   [ш’] → [ч’ш’], yəni ki karlığa, yumşaqlığa və yer və maneə xüsusiyyətlərinə görə bənzərlik təqdim edilib.

Ayrı sözlərdə uyğunluğa əks proses dissimilyasiya bir-birinə uyğun iki səsdən birinin başqa səslə əvəz olunması hadisəsi təqdim edilib. Beləliklə, лёгкий və мягкий sözlərində gözlədiyimiz kar və uzun samitin əmələ gəlməsi əvəzinə ([г]   к’] → [к’к’]) [к’к’] → [х’к’] söz birləşməsi görürük.

лёгкий л́ё [х’к’] ий, мягкий мя[х’к’] ий

SAMITLƏRIN DÜŞÜMÜ (TƏLƏFFÜZ OLUNMAYAN SAMITLƏR)

Bəzi söz birləşmələrində 3 samitin birləşməsi zamanı biri, adətən ortadakı, düşür (tələffüz olunmayan samit). Samitin düşməsi aşağıda verilir:

стл — [сл]: счастливый сча[сл’]ивый,

стн — [сн]: местный ме[сн]ый,

здн — [сн]: поздний по[з’н’]ий,

здц — [сц]: под уздцы под у[сц]ы,

ндш — [нш]: ландшафт ла[нш]афт,

нтг — [нг]: рентген ре[нг’]ен,

ндц — [нц]: голландцы голла[нц]ы,

рдц — [рц]: сердце се[рц]е,

рдч — [рч’]: сердчишко се[рч’]ишко,

лнц — [нц]: солнце со[нц]е.

Həmçinin  saitlər arasında [й’] səsi də  tələffüz olunmur, əgər ondan sonra [и] saiti gələrsə:

моего [маив́о].

HƏRF VƏ SƏSLƏRIN MAHIYYƏT VƏ KƏMIYYƏTCƏ UYĞUNLUĞU

Rus dilində hərflər və səslər arasında birmənalı olmayan mahiyyət və kəmiyyət uyğunluğu qurulur.

Eyni bir hərf müxtəlif səslər ifadə edir, məsələn, а hərfi [а], [и], [ы] səslərini ifadə edə bilir, bu da saitlərin vurğusuz hecalarda tələffüzünün dəyişikliyindən asılıdır; с hərfi [с], [с’], [з], [з’], [ж], [ш], [щ’] səsləri ifadə edir, bu da müxtəlif xüsusiyyətlərdə samitlərin bənzərliyi ilə bağlıdır.

мал [мал]

часы [ч’ис́ы]

жалеть [жыл’́эт’]

сад [сат]

гость [гос’т’]

сдать [здат’]

сделать [з’д’́элат’]

сжать [жжат’]

расшить [рашш́ыт’]

расщепить [ращ’щ’ип’́ит’]

Və əksinə: eyni səs yazıda müxtəlif hərflərlə göstərilir, məsələn [и] səsi и, а, я, е hərfləri ilə gösrətilə bilər.

мир [м’ир]

часы [ч’ис́ы]

ряды [р’ид́ы]

певун [п’ив́ун]

Əgər söz hərf və səslər arasında yaranan kəmiyyət nisbəti baxımından təhlil olunarsa, aşağıdakı mövcud olan münasibətləri ortaya çıxarmaq olar:

1.      Bir hərf bir səs işarə edə bilir:

шов [шоф];

2.      Bir hərf 2 səs ifadə edir,  я, ю, е, ё həfləri sözün əvvəlində, sait və ayırıcı işarələrdən sonra

яма [й’́ама]

3.      Hərfin  səs mahiyyəti olmaya da bilər:

местный [м’́эсный’] (tələffüz olunmayan səs),

мышь [мыш] (yumşaltıcı işarə qrammatik funksiyada sərtliyinə/yumşaqlığına görə tək  samitdən sonra).

4.      1 hərf səs əlaməti ola bilər:

конь [кон’],

банька [б́ан’ка]

5.      Bir hərfsəs və digər səsin əlamətlərinə işarə oluna bilər:

мял [м’ал] (burada я hərfi [а] səsini və [м’] samitin yumşaqlığını ifadə edir).

6.      2 hərf 1 səs göstərir:

моется [м́оица],

нёсся [н’́ос’а].

Elə görsənə bilər ki, 3 hərf 1 səsi ifadə edə bilir, məsələn: мыться [м́ыца], lakin bu belə deyil. [ц] səsi т və с hərfləri ilə göstərilib, ь yumşaltma işarəsi isə qrammatik funksiyanı yerinə yetirərək, məsdər formanı ifadə edir.

Mənbə:xaricidil.net.