TARİXİN ELMİ KÜTLƏVİ CƏHƏTDƏN İŞİQLANDIRILMASI TƏCRÜBƏSİNDƏN.

TARİXİN ELMİ  KÜTLƏVİ  CƏHƏTDƏN İŞİQLANDIRILMASI  TƏCRÜBƏSİNDƏN.

Bu bir həqiqətdir ki, tarixdən təlim zamanı başlıca yer ilk mənbələrə deyil,

tarixi prosesi elmi-kütləvi formada işıqlandıran vasitələrə məxsusdur.

Bu zaman yıgcam şəkildə ən mühüm hadisələr haqqında canlı surətdə söhbət  gedir, tarixi hadisələrin  və xadimlərin obrazlı xarakteristikaları verilir.Elmi kütləvi mətn və ya müəllif mətni adlandırılan bu formada şagirdlərin başa düşəcəyi şəkildə faktlar təhlil edilir və ümumiləşdirilir.

Xüsusi məsələlərə dair elmi-kütləvi şərh əvvəlki dərsliklərdə VI sinif Qədim dünya tarixi və VII-VIII sinif Orta əsrlər tarixi dərsliklərində “Bunları bilmək maraqlıdır”və “Əlavələr” adı ilə, eləcədə digər VI-XI sinif dərsliklərində müəyyən sənədlər formasında verilirdi. Həmçinin məktəblilər üçün nəzərdə tutulan çoxlu sayda əlavə ədəbiyyatlarda da maraqlı məlumatlar vardır. Bu gün qarşida duran ən vacib problemlərdən biri belə əlavə materialların yenidən nəşridir.Tarixi materialın elmi-kütləvi cəhətdən işıqlandırılmasının başlıca forması müəllif mətni olsada, bu heç də yeganə forma deyildir.                       

 Mən dərs prosesində tarixə dair tədris vəsaitlərinin aşağidakı formalarından da istifadə edirəm.

 I  Tədris cədvəlləri

II  Sxematik  rəsm

III  Kartoqrafik  vəsaitlər

IV  Məntiqi sxemlər

I . Tədris cədvəlləri -tarixi  materialın elmi kütləvi şəkildə şərhinin formalarından  

biridir.

  1) toplanmış məlumat müəyyən problemin açılıb göstərilməsinə yönəldilir (Məsələn,ictimai münasibətlər;hadisələrin zaman üzrə yerləşdirilməsi və s.).

2) tarixi hadisələr həmişə bir-birilə əlaqə və münasibətlərdə götürülür.

3) cədvəldə materialin yerləşdirilməsi hadisələri daha əlverişli surətdə müqayisə etmək vəzifəsinə tabe etdirilir (Məsələn, şaqul üzrə ardıcıllıq münasibətləri, horizontal üzrə isə sinxronluq münasibətləri göstərilir).

4) cədvəldəki məlumatlar ən yığcam şəkildə verilə bilər (Məsələn, rəsmlər, şərti işarələr, simvollar və s.).

    Qeyd etmək lazımdır ki, cədvəllər yeni informasiya vermək üçün deyil, əvvəllər mənimsənilmiş bilikləri təkrar etmək, sistemləşdirmək üçün lazım olur.

         Tarixə dair tədris cədvəllərinin aşağıdakı bir neçə növlərini nəzərdən keçirək.

a)     İnkişaf cədvəlləri  -  hər hansı bir hadisənin  dəyişilməsini, inkişafını göstərir.

b)    Müqayisə cədvəlləri- belə cədvəlin qrafalarında müqayisə olunan hadisələrin müqayisə edilən oxşar və yaxud  oxşamayan əlamətləri verilir. 

Məsələn, aşağıdakı cədvəldə qul, asılı kəndli və azad kəndli  bir-birindən fərqləndirilir.

c)Müvafiqlik cədvəlləri –bu cür cədvəllərdə bir qrafada  bir-birinə oxşar tarixi hadisələr yerləşdirilir, digər qrafalarda isə bu və ya digər cəhətdən onlara müvafiq gələn hadisələr göstərilir. (Məsələn, “Misir allahları və onların təmisil etdikləri qüvvələr” və yaxud “Qədim Hindistan cəmiyyətinin kastalara bölünməsi “cədvəli və s.

  ç)Mövzu üzrə sadalama cədvəlləri - bu cədvəllərdə seçilmiş tarixi faktlar,  konkret hadisələr, tipik əhvalatlar,tarixi xadimlər sadalanır (Məsələn ,”Orta əsrlər görkəmli elm və incəsənət xadimləri “ cədvəlini tərtib etmək olar) və yaxud aşağıdakı cədvəli tərtib etmək olar.

d) Xronoloji cədvəllər- zaman münasibətlərinin açılıb göstərilməsini nəzərdə tutan cədvəllərdir. Xronoloji cədvəllərin bir neçə variantı ola bilər.

Sadə xronolojı cədvəldə yalnız 2 sütun vardır ki, bu sütunlarda da hadisələr və onların tarixləri göstərilir.

    Xranolojı cədvəllərin effekti bu cədvəllərdə tarixi dövrlərin göstərilməsi zamanı artır. Bu isə şagirdlərdə dövrlər və onların arasındakı əlaqələri görmək təsəvvürü yaradır. Xronolojı cədvəldə vaxtın məkan parçaları vasitəsilə ifadə edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Cədvəldə  xətt çəkilir və bu xəttin üzərində əsrlərə, minliklərə və tarixi dövrlərə müvafiq olaraq hissəciklər ayrılır. Belə cədvəllər zaman əlaqələrindən baş çıxarmağa və tarixi prosesi dövrlərə bölməyə şagirdlərə kömək edir.

      Xronolojı cədvəllərin bir variantı da sinxron cədvəllərdir. Belə cədvəlin sütunlarında eyni zamanda  bir neçə ölkədə və ya regionda baş verən hadisələrin siyahısı verilir. Məsələn:

Mən materialın şərhi və onun təkrarı prosesində tədris cədvəllərini şagirdlərin iştirakı ilə yazı lövhəsində yaradır, sonra onu şagird dəftərinə qeyd etdirirəm, eləcə də müxtəlif mövzularla əlaqədar cədvəllər tərtib etməyi evə tapşırıq verirəm.

II. sxematik rəsmlər- tarixə dair tədris vəsaitlərinin formalarından biridir. Sxem dedikdə məktəbliləri tarixi hadisələrin mühüm xüsusiyyətləri ilə tanış edən çertyoj və ya rəsm başa düşülür. Sxemin ən sadə növü əşyaların sxematik şəklindən ibarətdir. Belə sxem əşyanın obrazını yaradır (Məsələn, “Pramida” sxemi və ya “Zikkürat” təsviri və s.).

Mən tədris prosesində əşyanın real təsviri ilə onun sxematik şəklini tutuşdurmaqla şagirdlərin şüurunda əşyanın ən mühüm xassələri  və əlaqələrini ayırmağa nail  oluram.

III. Kartoqrafik vəsaitlər- kartoqrafik çertyojlar da adlanır. Bu çertyojların üzərində təbiət və ictimai hadisələr (daglar, çaylar, sahələr, rabitə yolları, qoşunlar və s.) şərti işarələrlə verilir (Məsələn, qədim dövlətlərin xəritələri).

Mən tədris prosesində lazım gəldikdə V-VII  sinif şagirdlərinin gözü qarşısında yazı lövhəsində kartoqrafik vəsaiti tərtib etməyə daha çox yer verirəm. Əvvəlcə yazı lövhəsində yalnız boş sahillərlə birlikdə çay işarə edirəm,  sonra yol və caydan keçid, karvansara, ticarət dükanları cəkirəm və tədricən qədim və ya orta əsr şəhəri yaranmiş olur.

Tarixə dair katoqrafiq savad ücün kontur xəritəsinin də böyük əhəmiyyəti  vardir. Bu xəritələr şagirdlərə dərindən düşünməyə və mövcud bilikləri möhkəmləndirməyə, xəritə ilə işləmək bacarıgı aşılamağa kömək edir.

IV.MƏNTİQİ SXEMLƏR.-certyojda hadisələrin təhlilini və sintezini göstərir.

Məntiqi sxemin məzmununun daha dərin və şüurlu surətdə mənimsənilməsinə sxemin yeni materialı izah etmək gedişində şagirdlərin bilavasitə gözü  qarşısında cəkilməsi və doldurulması kömək edir (Məsələn, Qədim Misirin idarəetmə orqanları).

Tarixə dair tədris vəsaiti olan applikasiyalar -öyrənilən dövr üçün  tipik olan ayrı-ayrı əşyaların, müxtəlif ictimai qurupların və s. təsviridir (Məsələn, ətrafinda su olan bir necə papirus gövdəsinin təsviri -Nil deməkdir; mallarla yüklənmiş araba orta əsrlərdə  kənd ilə şəhər arasında mal mübadiləsini göstərir; əsgər fiquru  bütöv qoşunun simvoludur və. s. və i.).Tarixi hadisələr haqqındakı ümumiləşdirilmiş biliklərin daşiyicısı  olan apilikasiyalardan isdifadə olunması tarixi hadisələr arasındakı yeni əlaqələri və münasibətləri əyani şəkildə acib göstərmək ücün şərait yaradır. Qeyd etmək lazimdir ki, Ümumi tarixə dair applikasiyaların hazırlanması çox yaxşı olardı. Mən applikasiyaların hazırlanması işinə şagirdləri də cəlb edirəm.

Tarixin təlimində vəsaitlərdən istifadə - şagirdlərin hansı həcmdə məlumat alması ilə, bu məlumatların biliklərin obrazlılığına, emosionallığına, biliklərin dərk edilməsi və möhkəmliyinə necə təsir etməsinə,  vəsaitlə aparılan  işin şagirdlərin inkişafına, onlarda bacarıq və vərdişlərin aşılanmasına kömək etməsi ilə müəyyən olunur.

E.ə. VIII- VI əsrlərdə Afinada quldarlığın mənbələri və qullardan istifadə edilməsi cədvəli.

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu – Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11№-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, 2015-ci ildə keçirilmiş “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin qalibi