Hərflər və səslər. Əlifba.

Nitq səsləri hərflərlə işarə olunur. Hərflər əlifbanı təşkil edir. Rus əlifbasında 33 hərf var:

10 sait: a,o,Э,у,ы,и,е,ё,ю,я.

21 samit:б,в,г,д,ж,з,й,к,л,м,н,п,,р,с,т,ф,х,ц,ч,ш,щ

2 hərfin isə səs mahiyyəti yoxdur: ь,ъ

Hərf	Azərbaycan dilində oxunuşu	Azərbaycan dilində oxşar səs nümunələri	Rus dilində misal və tərcüməsi
А	A[a]	Ana	АПТЕКА [apt’eka]
Б	Be [b][b’]	Bilgi, Bank	БЕЛЫЙ, БАНК [b’elıy, bank]
В	Ve [v][v’]	Vətən, Varlıq	ВЕТЕР, ВОДА [v’et’er, voda]
Г	Qe [q][g]	Qardaş, Gəmi	ГОРОД, ГИТАРА [qorod, q’itara]
Д	De [d][d’]	Dağ, Düşmən	ДОМ,ДЕНЬГИ [dom, den’q’i]
Е	Ye [sərt e][ye]	Meşə, Yemək	MЕСТО, ЕСЛИ [m’esto, yesli]
Ё	Yo [o][yo]	Yox	ЖЁЛТЫЙ, ПОЁТ [joltıy, poyot]
Ж	Je[j]	Jurnal	ЖИЗНЬ [jizn]
З	Ze [j][j’]	Zabit, Zibil	ЗАКОН, ЗИМА [zakon, z’ima]
И	İ[i]	İnək	ИГРА [iqra]
Й	Y[i(y)]	Yemiş	ЙОД, КРАЙ [yod, kray]
К	Ka [k][k’]	Kalium, Kitab	KOT, KИНО [kot, k’ino]
Л	El (sərt) [l][l’]	Laqeyd, Liman	ЛАМПА, УЧИТЕЛЬ [lampa, uç’itel’]
М	Em[m][m’]	Maşın, Məmləkət	MAРТ, МЕСЯЦ [mart, m’esyats]
Н	En[n][n’]	Nar, Nənə	ОКНО, НЕТ[okno, n’et]
О	O[o]	Ocaq	ОЧЕНЬ [oç’en’]
П	Pe[p][p’]	Padşah, Pəncərə	ПАСПОРТ, ПЕСНЯ[passport, pes’n’ya]
Р	Er[r][r’]	Rəqəm	РАДОСТЬ [rados’t’]
С	Es[s][s’]	Sarı, Sevgi	СЫР, СЕСТЬ [sır, s’est’]
Т	Te[t][t’]	Tağ,Timsah	ТАК,ТИХО [tak, t’ixo]
У	U[u]	Uzun	УХО [uxo]
Ф	Ef[f][f’]	Fındığ, Fəlakət	ФАКТ, КОНФЕТА [fakt, konf’eta]
Х	Xa[x][x’]	Xalça, Xəlifə	ХОРОШО, XИМИЯ [xoroşo, x’imiya]
Ц	Tse[ts]	-	ЦАРЬ [tsar]
Ч	Çe[ç]	Çəmən	ЧЁРНЫЙ [ç‘ornıy]
Ш	Şa ( Sərt Ş)[ş]	Şabalıd	ШАПКА[şapka]
Щ	Şa’ (Yumşaq Ş) [ş’:]	Şimşək	ЩЕКА[ş’eka]
Ь	Yumşaltma işarəsi	Antalya	КАЛЬЯН [kal’yan]
Ы	I[ı]	-----	РЫНОК [rı’nok]
Ъ	Sərtlik işarəsi	-----	ОБЪЯВЛЕНИЕ [ob`yavleniye]
Э	E[e]	Edam	ЭРА [era]
Ю	Yu[u][yu]	Yumurta	Отсюда, поют [ots’yuda, poyut]
Я	Ya[a][ya]	Yaşıl, Pəri	ПЯТЬ ,ЯСНO [p’yat’, yasno]

Sait səslər və sait hərflər. Vurğulu saitlər

Rus dilində vurğu altında 6 sait səs var: [а́], [о́], [у́], [и́], [ы́], [э́]. Bu səslər yazıda 10 sait hərf vasitəsilə işarə olunur: а, у, о, ы, и, э, я, ю, ё, е.

[а] səsi А (мал [mal]) və Я (мял [m'yal]) hərfləri ilə işarə edilir.

[у] səsi У (буря [búr'ya]) və Ю (мюсли [m'́yusl'i]) hərfləri ilə işarə edilir.

[о] səsi О (мол [mol]) və Ё (мёл [m'yol]) hərfləri ilə işarə edilir; çap əlifbasında yaranmış adətə görə, Ё hərfi əvəzinə Е hərfi , sözün mənasını qavramağa maneçiliyi olmadığı halda, istifadə edilir. Yalnız bu balaca uşaqlar üçün və oxuma yazma öyrənmək üçün təyin edilməyib.

[ы] səsi Ы (мыло [mı́la]) və И (Ж, Ш və Ц hərlərindən sonra (жить [jıt'], шить [şıt'], цирк [tsırk])) hərləri ilə işarə edilir.

[и] И (Мила [m'́ila]) hərfi ilə işarə edilir.

[э] Е (мера [m'́yera] və ya— sərt samitdən sonra bəzi gəlmə sözlərdə — э (мэр [mer]) hərfi ilə işarə edilir.

Vurğusuz saitlər

Vurğusuz hecalarda saitlər vurğu altında səslənən saitlərdən daha qısa səslənir. Bununla bağlı vurğusuz saitlər keyfiyyətini dəyişir və vurğulu saitdən fərqli səslənir.

Bundan başqa, vurğusuz daha az sait fərqlənir, nəinki vurğulu: например: сама и сома — [samá], лиса и леса — [l'isá] .

Rus dilində vurğusuz 4 sait səs var: [а], [у], [ы], [и].

Vurğusuz [а], [и] və [ы] eyni vurğulu səslərdən fərqli tələffüz olunur: onlar yalnız qısa deyil, fərqli səs tembri ilə səslənir.

[о] və [э] səsləri rus dilində yalnız vurğu altında işlədilir. İstisna bir necə xarici mənşəli (какао [kakáo], каноэ [kanóe]) və digər köməkçi sözlərdır (bağlayıcılar), məsələn но bağlayıcısı (məsələn, на önlüyü və но bağlayıcısının tələffüzləri: Я пошёл на выставку, но выставка была закрыта).

Vurğusuz saitin keyfiyyəti qabağında gedən samitin sərtliyindən və ya yumşağlığından aslıdır.

Sərt samitlərdən sonra səslər [у] (рука [ruká]), [а] (молоко [malakó]), [ы] (мыловар [mılavár], живот[jıvót], желтеть [jılt'́ét'], лошадей [laşıd'́éy']) kimi tələffüz edilir.

Yumşaq samitlərdən sonra səslər [у] (любить [l'yub'́it']), [и] (миры [m'irı́], часы [ç'isı́], лежать [l'ijat']) kimi tələffüz olunur.

Nümunələrdən belə görünür ki, eyni vurğusuz sait yazı zamanı müxtəlif hərflərlə yazıla bilər:

[у] —у (пустой [pustóy']) və ю (бюро [b'yuró]),

[а] —а (жара [jará]) və о (постель [pas't'́él']),

[ы] —ы (мыслитель [mısl'ít'il']), и (жизнь [jız'n']), а (жалеть [jal'ét'] / [jıl'ét']), е (железо [jıl'́éza]),

[и] —и (пистон [p'istón]), е (медок [m'idók]), а (часок [ç'isók]), я (ряды [r'idı́]).

Vurğusuz saitlərin onları işarə edən hərflərlə uyğunluğu haqda yuxarıda deyilənləri transkripsiya vermək üçün rahat olan bir sxem şəklində birləşdirmək olar:

Sərt samitdən sonra, [ж], [ш], [ц] istisna olaraq:

у [у] рука [ру]ка – [ruka]

а [а] сама [са]ма – [sama]

о [а] сома [са]ма– [sama]

ы [ы] вымытьвы[мы]ть– [vımıt`]

е [ы] тестировать [ты]стировать– [tıstirovat`]

[ж], [ш], [ц] səslərindən sonra :

у [у] шуметь [шу]меть– [şumet`]

е [ы] шестой [шы]стой– [şıstoy]

о [ы] шоколад [шы]колад– [şıkalad]

о [а] шокировать [ша]кировать– [şakirovat`]

а [а] шары [ша]ры– [şa]rı

а [ы] лошадей ло[шы]дей– lo[şa]dey

ы [ы] цыплёнок [цы]плёнок– [tsı]pl`yonok

и [ы] широкий [шы]рокий– [şı]

Yumşaq samitdən sonra:

ю [у] любить [л'у]бить

у [у] чудесный [ч'у]десный

и [и] миры [м'и]ры

е [и] менять [м'и]нять

я [и] пятак [п'и]так

а [и] часы [ч'и]сы

Fonetik sözün əvvəlində:

у [у] урок [у]рок

а [а] арба [а]рба

о [а] окно [а]кно

и [и] игра [и]гра

э [и] этаж [и]таж

Bu fonetika qanunları bütün vurğusuz hecalarda vurğusuz saitlərin tələffüzünü tənzimləyir, bağlayıcı və xarici mənşəli sözlərdən başqa.

Belə morfemlərdə (sözün mənalı hissəsi: kök, sözönü, şəkilçi) yazılışda я hərfinin tələffüzü vurğusuz [а]-nın yumşaq samitdən sonra təqdim edilib: буря [búr'ya], мойся [móy's'ya], читая [ç'itá'ya].

Beləliklə, vurğusuz hecalarda saitlər vurğulu hecalardakı saitlərdən fərqli tələffüz olunur. Yalnız saitlərin keyfiyyətinin belə dəyişikliyi yazıda əks olunmur, bu da rus orfoqrafiyasının əsas prinsipindən irəli gəlir: yazıda yalnız sərbəst, mənaca seçilən səslər əks olunur, onların sözdə fonetik yerləşməsindən törəyən dəyişikliyi isə yazıda əks olunmur. İmla qaydaları nöqteyi nəzərindən isə vurğusuz saitləri 3 qrupa ayırmaq olar: vurğu ilə yoxlanılan saitlər, vurğu ilə yoxlanılmayan saitlər, köklərdə əvəzlənən saitlər.

Mənbə:xaricidil.net.