XI-XII əsrlərdə Bizans yəhudiləri

Cənubi İtaliyada keçmiş Bizans dominantlığı dövründə Latın yəhudiliyi ilə sıx bağlı olan yunan yəhudiliyi, Səlib yürüşləri zamanı getdikcə daha çox təcrid olunmuşdu.

Zəifləmiş Bizansda yəhudilər, yunan-xristian antisemitizminin inkişaf etdiyi keçmiş güclü despotizmdən daha sərbəst nəfəs ala bilirdilər. Hətta müsəlmanları Səlib yürüşçülərinə qarşı çağıran Komnenilərin, romalılar üçün çoxlu problem yaradan Xaç adı ilə yəhudiləri təqib etmək üçün heç bir səbəbi yox idi.

1096-cı ilin yayının sonlarında imperiyanın yəhudi icmaları, xüsusən də Salonik və paytaxtda, güclü bir iğtişaş - məsihçi hərəkatı ilə əhatə olunmuşdu. Səlibçilərin Müqəddəs Torpağa tələsməsi və Avropanın yəhudi icmaları arasında qanlı yürüşləri “məsihçidən əvvəlki əzabların” (chevle moschiach) əlamətləri kimi görünürdü.

Qaçqınlar Almaniyadan gəlmişdilər və qardaşlarına yaşadıqları dəhşətləri danışırdılar. Şayiələr yayıldı: “on qəbilə”dən olan sirli israillilər artıq “qaranlıq dağların” o tayından, ardınca “Əl-Xəzəriyyə”dən on yeddi icma köçmüşdülər. Alman səlibçiləri Fələstinə çatan və “xırman yeri dolduqdan” sonra yəhudi ordusu onların üzərinə hücum edib “xırman etməyə” başlayacaq və “Ey Sion qızı, qalx və xırmanla” peyğəmbərliyini yerinə yetirəcəkdi (Mix 4,13).

Bir çoxları artıq Müqəddəs Torpağa sevincli səyahətə çıxmağa hazır idilər. Səlibçilərin Yerusəlimi qırması Bizans yəhudilərinin məsihçi istəklərinə son qoydu.

Lakin Mərkəzi Avropa yəhudiləri üçün taleyüklü XII əsr Bizansın yəhudi icmaları üçün ən dinc dövr idi və geniş yayılmış təqiblərə baxmayaraq, bütün Yunan Aralıq dənizi sahili boyunca geniş sənaye fəaliyyəti inkişaf etdirə bilirdilər. 1160-cı illərdə imperiyaya səfər edən Tudelalı ispan ravvin Benjamin Roma imperiyasında yəhudi icmalarının böyüməsinə şahidlik edir.

Epirdəki Artada (Lart), “Kral Manuelin vətəninin başladığı yerdə” Benjamin təxminən yüz yəhudi tapdı; icma liderlərindən biri xarakterik yunan adı Heraklius idi. Patrasın 50, Lepanto isə 100 nəfərdən ibarət icması var idi; Parnas dağının yaxınlığındakı Krissoda 200 yəhudi tənha yaşayır, əkinçiliklə məşğul olurdu (!). Səyyah ravvin qeyd edir ki, “Onlar öz torpaqlarında əkib biçirdilər” bu nadir bir haldır.

Korinfdə üç yüz yəhudi yaşayırdı, lakin ən çox sayda yəhudi Fivada idi. “Bu, təxminən 2000 yəhudinin yaşadığı böyük bir şəhərdir. Onlar bütün Yunanıstanın ən yaxşı ipək və bənövşəyi toxucularıdır. Onların arasında Mişna və Talmudun böyük alimləri, indiki nəslin məşhurları var. İcmaya böyük ravvin Aron Kuti, qardaşı ravvin Musa, ravvin Çiya, ravvin İlyas Tarentino və ravvin Yoktan rəhbərlik edir. Belə alimlər Konstantinopol istisna olmaqla, bütün Yunanıstanda mövcud deyil”. Səyyah həmçinin Evbeyada (Neqroponte) və Valaxiya (Böyük Valaxiya) sərhədindəki bəzi az tanınan şəhərlərdə bir sıra orta ölçülü icmalardan bəhs edir. Yarımvəhşi Vlaxlar (Vlaxlar) Yunan şəhərlərinə basqın edir, xristianları soyur və öldürürlər, lakin onlar yalnız yəhudiləri soyurlar və özlərini ibranilərdən törədiklərini düşünürlər.

Sahilyanı Armiros şəhərində üç nəfərlik şura üzvü- ravvin, “parnas” və “roş” tərəfindən idarə olunan 400 nəfərlik bir icma var.  Ümumiyyətlə, Benjamin adi yəhudi icmalarında ravvin və ağsaqqallardan ibarət üç nəfərlik şuranı qeyd edir və yalnız daha böyük icmalarda daha böyük üzvləri olan şuralar meydana çıxır. Səyyah yalnız Salonikdə yəhudilərə qarşı böyük bir zülm (“qolus”) müşahidə etmişdir. Bu, yuxarıda adı çəkilən messian hərəkatının məhz burada, imperiyanın ikinci şəhərində belə nisbətlər qazanmasını izah edir.

Konstantinopolun yəhudi icması iki min üzvdən ibarət idi və Karaite icmasından (500 üzv) “divarla əhatə olunmuşdu”. Hər ikisi də öz növbəsində yunan əhalisindən ayrılmışdı, çünki onlar şəhərin xaricində, Pera şəhərətrafında, “Sofiya körfəzi”nin o tayında yaşayırdılar və şəhərin mərkəzi hissələri ilə yalnız su yolu ilə əlaqə qura bilirdilər.

Paytaxt icmasına beş nəfər rəhbərlik edirdi: bir ravvin, bir “parnas” və üç “roş”. İcmaya ipək toxucuları və varlı tacirlər daxil idi, lakin torpaq qanunları onların sərvətlərini nümayiş etdirməsinə mane olurdu. Yəhudilərə at minmək qadağan idi, yeganə istisna  imperator həkimi Süleyman idi. Bu nüfuzlu saray adamı onun vasitəsilə məhdudlaşdırıcı qanunları yumşaltmağa və onları yunanlardan qorumağa çalışan digər qəbilə üzvlərinə çox kömək edirdi.

Benjaminin sözlərinə görə, paytaxt yunanları yəhudilərdən nifrət edir, onları küçələrdə döyür və ağır iş görməyə məcbur edirdilər. Yunan dəri ustaları, ehtimal ki, ticarət rəqabəti səbəbindən xüsusilə qəddar idilər; dərilərini yuduqdan sonra çirkli suyu yəhudi evlərinin qapılarına atırdılar. Buna baxmayaraq, yəhudilər varlandılar və çox yaxşı işlər gördülər və “təqiblərə təvazökarlıqla dözdülər”. Səyyah Rodostosda (400 nəfər) və Qallipolidə (200), eləcə də Mitilen, Xios, Rodos və Samos adalarında əhəmiyyətli icmalar tapdı. Kiprdə, digər yerlərdə olduğu kimi, o, şənbə gününü qeyd etməyən bir məzhəb “kafir” ilə qarşılaşdı.

Bizans hakimiyyəti o dövrdə yəhudiləri təqib etmirdi, baxmayaraq ki, onlar məhdudlaşdırıcı qanunlara riayət etməyi tələb edirdilər. Lakin Mərkəzi Avropadakı qardaşlarından fərqli olaraq, yəhudilərin peşə seçimlərində heç bir məhdudiyyət yox idi. Bazar rəqabəti, xüsusən də böyük şəhərlərdə, uzun müddətdir davam edən antisemitizmi gücləndirdi. Lakin dövlətin dini-milli düşmənçiliyin inkişafında heç bir marağı olmadığı üçün bu antisemitizm sadəcə düşmənçilik və yadlaşmadan kənara çıxmadı və bu da yəhudilərin müvafiq təcrid olunmasına səbəb oldu.

Mənbə: Dubnov S. M. Avropadakı yəhudilərin məskunlaşmalarının başlanğıcından XVIII əsrin sonlarına qədər tarixi. Cild I. Orta əsrlərdən Səlib yürüşlərinin sonuna qədər. Moskva: Mostı Kulturı, 2003. səh. 304-308.

İstifadə edilmiş internet resurs: https://www.facebook.com/groups/1107999409659102/user/100000753489026

Rus dilindən tərcümə:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).