Gigiyena: sağlamlıq, güc və təmizlik simvolu

Hamam həmişə insanlar üçün rahatlıq, təmizlik, dirilik, sağlamlıq, mənəvi dincliyin, istirahətin, ruhun təzələndiyi məkan sayılıb. Tarixən insanların daim icra etdiyi rituallar-çimmək, su ilə yaxalanmaq fiziki təmizliyin başlıca şərtinə çevirilib. Hamam həm də bir mədəniyyətdir. Bu mədəniyyətinin tarixi isə çox-çox qədimlərdən başlayır. Müxtəlif xalqların folklorunda hamamla bağlı deyimlər, atalar sözləri, mahnılar, şeirlərin olması təsadüfi sayılmamalıdır. Dünyada ilk hamamın harada yaradıldığı barədə dəqiq və konkret məlumat yoxdur. Ayrı-ayrı mənbəələrdə hamamın yaradılması müxtəlif xalqların adı ilə bağlanılır. Amma əksər araşdırmalarda ilk hamamın yaradılması ideyasının Şərqə mənsub olduğu iddia olunur. Bəzi tarixi mənbəələrə görə, hamam mədəniyyəti qədim şumerlərdən başlayıb. Məsələn, tarixi qaynaqlardan birində şumer padşahı  Bilqamışun xususi bir yerdə su ilə yaxalanmasına dair məlumatlar var.

Şumerlər (e.ə. IV - III minillik) Mesopotamiya sivilizasiyası daxilində su təmizliyi və gigiyenaya xüsusi önəm verən ilk xalqlardan biri sayılır. Hamam anlayışı müasir mənada olmasa da, şəhərlərdə ictimai yuyunma məkanları, məbədlərə aid təmizlik otaqları və evlərdə şəxsi yuyunma guşələri mövcud idi. Əsas yuyunma üsulu axan su ilə təmizlənmə idi. Su ya quyu-suvarma sistemindən gəlirdi, ya da xüsusi qablarla daşınırdı. Şumerlər kül, gil və yağ qarışıqlı təmizləyici maddələr istifadə edirdilər. Bir çox arxeoloji tapıntılar göstərir ki, xüsusilə Ur və Uruk kimi şəhərlərdə evlərin içərisində daş və ya kərpicdən hazırlanmış drenajlı yuyunma hissələri vardı. Məbədlərdə (zikkurat komplekslərində) kahinlərin ibadətdən əvvəl mütləq yuyunma mərasimi keçirməsi tələb olunurdu. Kanalizasiya və drenaj sistemi yaxşı inkişaf etdiyi üçün Mesopotamiya, o cümlədən Şumer, dünyanın ən qədim sanitariya sistemlərindən birinə sahib idi.

“Hamam” sözünün mənası “isitmək”, “isti etmək” anlamını verir. Antik dövrlərdə yaşamış insanlara məlum olub ki, isti suda yaxalanmaq yorğunluğu çıxartmaqla yanaşı, bir çox xəstəliklərin qarşısını alır, əhval-ruhiyyəni qaldırır. Yəqin elə bu səbəbdən də qədimdə indi bizim “qeyzerlər” adlandırdığımız isti bulaqları ələ keçirmək uğrunda müharibələr aparılıb. Suyun əbəs yerə həyat, dirilik və cavanlıq mənbəyi adlandırılması təsadüfi deyil. Tarix qədim zamanlarda hunlar, Xəzər türkləri, yununlar, romalılar, yəhudilər, ərəblərin çimmək üçün hovuzlar tikdkiləri barədə məlumatlarla zəngindir. Bəzi qaynaqlara görə, dünyada ilk örtülü ictimai hamam eradan əvvəl, 2500-ci ildə tikilib. Yaxalanmaq üçün örtülü yerlərin tikilmə tarixi qədim Anadolu, Roma, Hindistan, Yunanıstan, Misirin adı ilə bağlanılır. Çox-çox sonralar hamamdan təkcə təmizlik məkanı kimi yox, həm də mədəni, ictimai, sağlamlıq məqsədilə istifadə ediblər.

Qədim Yunanıstanda gigiyena demokratiya ilə birlikdə qədim Yunan sivilizasiyasının təməllərindən biri olmuşdur. Olimpiya tanrılarının panteonunda təmizlik və sağlamlıq üçün ilahə Qigiya məsuliyyət daşıyırdı və onun adından da “gigiyena” termini yaranmışdır.

Qədim Yunan dövlətiləri Gigiyena kultunu ciddi şəkildə tətbiq edirdi. Yunan polislərinin (şəhər dövlətlərin) hər bir vətəndaşından müntəzəm olaraq ictimai hamamlara baş çəkmək tələb olunurdu. Yuyunmaq  xüsusi “hamam qanunları” ilə tənzimlənirdi və təyin olunmuş “hamam nəzarətçisi” onların yerinə yetirilməsinə nəzarət edirdi. “Hamam məsələsi” qədim yunan filosoflarını da düşündürmüşdür. Məsələn, məşhur filosof və riyaziyyatçı Pifaqor o vaxtkı məşhur Misir hamamlarının quruluşu haqqında məlumat əldə etmək üçün Misirə xüsusi səfər etmişdi. Hamamlar daha çox xəstəxanalara bənzəyirdi, çünki misirlilər demək olar ki, bütün xəstəlikləri su ilə müalicə edirdilər. Platon isə fəlsəfi “Dialoq”larında belə bir nida etmişdi: “Hamamların tikilməsi dövlətin borcudur!”.  Qədim Yunan hamamları və ya “lakonium”lar öz adlarını qədim Spartada yerləşən Lakoniya vilayətindən almışdır. İlk qədim yunan hamamları eradan əvvəl V əsrdə yaranmışdır. Güclü və gözəl bədən kultunun geniş yayıldığı Qədim Yunanıstanda şəfa və cavanlaşma üçün su və termal müalicələrin birləşdirilməsi ideyası formalaşmışdır. Təsadüfi deyil ki, Qədim Yunanıstanda müqəddəs sayılan hamamların hamısı sonrakı əsrlərdə həmişə  sağlamlıq, güc simvolu olmuş və  məşhur qəhrəman Herakl  buna nümunədir.

Qədim yunanlar suya mistik əhəmiyyət verirdilər. Kişilərdən və oğlanlardan iradələrini və sağlamlıqlarını gücləndirmək üçün mütəmadi olaraq soyuq su ilə yuyunmaları tələb olunurdu.Yunan hamam ritualının yarandığı qədim Spartada yalnız qadınlara ilıq suda çimməyə icazə verilirdi.

İstifadə edilmiş internet resurslar:

1.https://modern.az/az/olke/1924/dunyada-ilk-hamam-harada-yaradilib/

2.https://www.facebook.com/groups/1107999409659102/user/100000753489026

Hazırladı və rus dilindən tərcümə etdi:

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu-Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), “Elektron Təhsil” Respublika Müsabiqəsi, “Təhsildə ən yaxşı İnternet resursları” nominasiyası qalibi (2017-ci il), Respublika “Pedaqoji Mühazirələr”inin (2003-cü il III dərəcəli Diplom və 2019-cu il Tərifnamə) təltifçisi, Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi).